Թերթատելով Պարսկահայոց «Արտազ» Ամսագիրը. Թաւրիզահայ Մամուլը եւ «Արտազ» (Է.)
ԼԵՒՈՆ ՇԱՌՈՅԵԱՆ
Վստահ եմ, որ իմ ընթերցողները շատ գոհ պիտի մնան, եթէ ատրպատականեան պտոյտի մը տեսական նախաճաշակը տամ իրենց` վերարտադրելով «Արտազ»-ի էջերէն կարգ մը հատուածներ:
Պիտի պտտինք` առաջնորդ վարդապետին հետ թեւանցուկ:
Նախ սկսինք Թաւրիզէն:
Քաղաքին Ղալա թաղամասի Ս. Աստուածածին մայր եկեղեցւոյ ներքնամասի պահեստանոցին մէջ կը պահուին եղեր «թեմին դարաւոր պատմութիւնը շօշափելի կերպով պատմող թանկարժէք հնութիւններ»: 2 հոկտեմբեր 2012-ին Չիֆթճեան վարդապետ քննած է այդ պահեստանոցը եւ` ստուգած, թէ այնտեղ կան «անզուգական ձեռագիր մատեաններ, հնատիպ հազուագիւտ հատորներ, եկեղեցական ոսկեհիւս հանդերձանք, խոյրեր ու սաղաւարտներ, շուրջառներ ու եմիփորոններ, թանկարժէք սրբազան սպասներ եւ արծաթեայ անօթներ` սկիհներ, խորանի զարդախաչեր, ձեռաց խաչեր, միւռոնակիրներ եւ սրուակներ, լանջախաչեր ու պանակէներ, պատկերազարդ խաչվառներ, կրօնական գաւազաններ ու ասաներ, բուրվառներ, քշոցներ ու կերոններ, աշտանակներ ու եռոտանի մոմակալներ, իւղաներկ սրբապատկերներ, հին լուսանկարներ եւ շրջանակուած դիմանկարներ, կիսանդրիներ, տարբեր չափի նրբաքանդակ խաչքարեր, կանթեղներ, բիւրեղեայ ջահեր» եւ տակաւին ինչե՜ր ու ինչեր` սկսեալ ազգագրական իրերէ, հին մետաղադրամներէ ու կնիքներէ, հասնելով մինչեւ ֆետայական հրացաններ ու հնամենի կահ-կարասիներ…:
Ներկայիս աշխատանքի ձեռնարկուած է ցուցակագրելու այս արժէքաւոր իրերն ու հնութիւնները եւ մասնագիտական պահպանութեան տակ առնելու զանոնք` առաջնորդարանի վերադասաւորելի «Մելիք-Թանգեան» թանգարանի երդիքին տակ:
Հոկտեմբեր 26-ին առաջնորդ վարդապետը այցելեր է Սալմաստի Հաֆթւան գիւղը եւ պատարագ մատուցեր է տեղւոյն Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ մէջ, որ ԺԴ. դարու կառոյց է: 1890-ին այս գիւղը ունի եղեր 350 տուն հայ բնակիչ, մինչ այսօր` հազիւ քանի մը տուն, շուրջ երկու տասնեակ հոգի…
Հաֆթւանէն ետք հովուական այց տրուեր է անոր հարեւանութեամբ գտնուող երբեմնի հայաբնակ Մահլամ գիւղը, որուն եկեղեցին եւս կը կոչուի Ս. Գէորգ: Կառուցուած է 1711-ին: «Արտազ» կը գրէ, որ այս մատուռը «վերջին ամիսներին գանձախոյզների կողմից վնասներ է կրել, յատկապէս սիւների տակ քանդումով, որի պատճառով կքել է ձեղունը: Տապանաքարերը եւս շարժուել են իրենց տեղերից` հետաքրքրուող գերեզմանակրկիտների ձեռքերով»:
Նոյն օրը, վերադարձի ճամբուն վրայ, հայ ուխտաւորներու փոքրիկ խումբը պահ մը կանգ առեր է Փայաջուկ գիւղին մէջ, վիպասան Րաֆֆիի տան աւերակներուն առջեւ` յիշելով հայ ազատագրական պայքարին բերած անոր բեղուն գրչին նպաստը: Հոս ԺԹ. դարու վերջը կայ եղեր 230 տուն հայ, մինչ հիմա` միայն մէկ տուն հայ…
1 նոյեմբեր 2012-ին առաջնորդ վարդապետը ճամբայ ելեր է դէպի սահմանային Ջուլֆա քաղաքը եւ այցելեր Արաքսի աջ ափին գտնուող Ս. Անդրէորդու մենաստանի «Հովիւի մատուռ»-ը: ԺԳ. դարէն եկող այս հայկական գողտրիկ աղօթատեղին կը գտնուի եղեր հին Ջուղայի նշանաւոր գերեզմանատան (Ազրպէյճանի տարածք) ճիշդ հանդիպակաց կողմը, իրանեան հողերու վրայ: Մինչեւ ԺԹ. դար, մատրան մերձակայքը գոյութիւն ունեցեր է հայկական Վարշամար գիւղը: Տարածքը հիմա ամայի դարձեր է: 1988-ին պեղումներ կատարուեր են հոս ու ատոր իբրեւ հետեւանք` յայտնաբերուեր են մենաստանի երբեմնի խուցերուն յատակագծային հետքերը: Առաջնորդը պատարագ մատուցեր է այստեղ, ուխտաւորներու կողմէ երգուեր են շարականներ, որոնց մելանուշ եղանակները գացեր միացեր են Արաքս գետի բարձրագոչ երաժշտութեան…
Շաբաթ մը յետոյ, 8 նոյեմբերին, Չիֆթճեան վարդապետ գացեր է Թաւրիզէն 47 քմ անդին գտնուող նախկին հայաբնակ Մուժումբար գիւղը եւ մօտէն հետաքրքրուեր տեղւոյն Ս. Հռիփսիմեանց հնադարեան եկեղեցիով, որ վերանորոգութեան ենթարկուեր է վերջերս:
Այս համբաւաւոր գիւղին անունը անմիջապէս մեզի յիշեցուց «Զուլալ երգեր»-ու հեղինակ` պարսկահայ բանաստեղծ Յովհաննէս Մարդը (Մարգարեան), որ հոս ծնած էր 1890-ին:
Օ՜ մեր երբեմնի շէն գիւղերը: Անոնք որքա՜ն մեծ թիւով բանաստեղծներ կամ մշակոյթի գործիչներ տուեր են մեզի…:
Մուժումբարի մասին «Արտազ» կու տայ հետաքրքրական տեղեկութիւններ ալ.
«Մուժ» եւ «ամբար» բառերից կազմուած այս անունը տրուել է գիւղին, հաւանաբար միշտ մշուշապատ լինելու պատճառաւ: Նա միակն է եղել շրջակայ հինաւուրց հայկական գիւղերից, որը մինչեւ 20-րդ դարի սկիզբը, մինչեւ 1946 թիւ, հայաբնակ է եղել, երբ դժբախտաբար դատարկուել է ներգաղթի պատճառով: Իր փառքի օրերին, 1870-ական թուերին, ունեցել է 300 տուն հայ բնակչութիւն, Մելիքների զոյգ ընտանիքներով` Մելիք Մնացականենք եւ Մելիք Անդրէասենք:
… Մուժումբարը դարերի ընթացքում տարբեր ցեղերի կողմից աւերի ու թալանի է ենթարկուել: Իսկ 20-րդ դարի սկիզբից, թուրք-պարսկական պատերազմի եւ հայ ազատագրական պայքարի շրջագծում, Մուժումբարը դարձեալ յայտնի է դարձել, եւ իրաւամբ կոչուել «Փոքրիկ Զէյթուն» կամ «Արծուեբոյն»: Յատկապէս 28 հոկտեմբեր 1908-ին հերոսական մարտեր են մղուել այս գիւղում, ընդամէնը` 20 ֆետայիներով (Հրաչի տասնեակը), որոնք դիմադրել են Սամի եւ Բոյուգ խաներին, ստոյգ կոտորածից փրկելով Ս. Հռիփսիմէ ամրակուռ եկեղեցում ապաստանած գիւղի ողջ ժողովրդին: Այդ կռւում զոհւում են Արտեմը (Ռազմիկ) եւ Նիկոլը (Գանձակեցի), մինչեւ որ Թաւրիզից օգնութիւն է հասնում ֆետայական նոր խմբերով: Եկեղեցում ապաստանած ժողովրդի մէջ այդ օր ծնւում են երկու մանչ երեխաներ, եւ ծնողները դրանք անուանում են այդ օր զոհուած երկու ֆետայիների` Արտեմի եւ Նիկոլի անուններով… Իսկ սպաննուած երկու հայդուկների դիակները բերւում եւ թաղւում են Թաւրիզի Լիլաւա թաղամասի Ս. Սարգիս եկեղեցու շրջափակում, որտեղ ցայսօր հանգչում են բարեպաշտ ժողովրդի երկիւղալից հայեացքի ներքոյ:
Դեռ կը հաղորդուի, որ Մուժումբարի շուրջը անցեալին գոյութիւն ունեցեր են տասէ աւելի հայաբնակ գիւղեր ալ, որոնք վերջնականապէս հայաթափուեր են 1900-1905-ի շրջանին:
Նոյեմբեր 16-ին Չիֆթճեան վարդապետին քննական այցելութիւններուն հերթական կայքը եղեր է Թաւրիզէն 140 քմ հարաւ` պատմական Մարաղա քաղաքը, որ մեր եկեղեցական պատմութեան մէջ յայտնի է իբրեւ լատինացած հայերու կամ ունիթոռներու միջնաբերդերէն մին, ԺԴ. դարուն: Այստեղի ծաղկուն գաղութը նօսրացեր է 1828-ի մեծ գաղթին պատճառով, երբ 700 հայ ընտանիք տեղափոխուեր է Արեւելահայաստան…
Մարաղայի «Արմանիստան» կոչուող կեդրոնական թաղամասերէն մէկուն մէջ գտնուող հայկական եռախորան Ս. Յովհաննէս եկեղեցին (ԺԷ. դարու կառոյց) ներկայիս կը վերանորոգուի իրանեան կառավարութեան կողմէ: Եկեղեցիին կից է նախկին Ազգ. դպրոցին շէնքը, որ ամբողջովին վերանորոգուելէ ետք` հիմա կը ծառայէ պետական հիմնարկի մը: Մինչեւ 1960-ական թուականներ Մարաղայի մէջ տակաւին կ՛ապրին եղեր 60 հայ ընտանիքներ` բոլորուած իրենց եկեղեցիին ու դպրոցին շուրջ: Իսկ այսօր այլեւս ո՛չ մէկ հայ մնացեր է այնտեղ… Մարաղայի շուրջը անցեալին գոյութիւն ունեցեր են հայաբնակ քանի մը գիւղեր ալ: Մարաղացի հայերը իրարու հետ հաղորդակցեր են սեփական իւրայատուկ բարբառով:
Շիջած ու անհետացած հայ գաղութի մը տիպար մէկ օրինակն է Մարաղան, որուն հայկական երբեմնի գերեզմանատան հազարաւոր տապանաքարերը հիմա տխրօրէն կ՛աղաղակեն պարապութեան ու լքուածութեան մէջ…
Մարաղայէն հեռանալէ առաջ նշենք հետեւեալը. Արցախի Մարտակերտի շրջանին մէջ եւս կայ Մարաղա անունով գիւղ մը: Այս վերջինը հիմնուեր է 1828-ին` ձեռամբ պարսկական Մարաղայէն գաղթած հայերու, որոնք իրենց ղարաբաղեան նորահաստատ բնակավայրը կոչեր են հինին անունով… Այստեղ 1867-ին ծներ է Կիլիկիոյ ապագայ մեծանուն կաթողիկոս Գարեգին Յովսէփեանցը:
Նոյեմբեր 23-ին այց կատարուեր է Սալմաստի նախկին հայաշատ երկու գիւղերուն` Ղալասարի եւ Ախտախանայի:
Այս երկու գիւղերուն մէջ ալ ունեցեր ենք եկեղեցիներ, որոնք հիմա կիսաւեր են կամ փլատակ: Բնութիւնը, տասնամեակներու լքումը, բայց նաեւ գանձախոյզներու աւերիչ ձեռքերը մեծ չափերով մաշեցուցեր են այս աղօթատեղիները: Ղալասարի Ս. Սարգիս եկեղեցին, որ կառուցուեր է ճիշդ 290 տարի առաջ` 1723-ին, հիմա արդէն աւերակոյտի վերածուեր է, «Արտազ»-ի բնորոշումով` «խոնարհուած է»: Քանի մը պատեր ու կամարներ մնացեր են անկէ լոկ: ԺԹ. դարու վերջերը այս գիւղը տակաւին ունի եղեր 30 տուն հայ բնակիչ, իսկ այժմ` ոչ մէկ: Նոյն է պարագան Ախտախանա գիւղին, որ ներկայիս քրտաբնակ է եղեր: Տեղւոյն Ս. Աստուածածին եռագմբէթ եկեղեցին կը պարզէ կիսաւեր վիճակ մը: Ըստ «Տեղանունների բառարան»-ին, Ախտախանան, որ Դիլմանէն 8 քմ արեւելք կը գտնուի, 1913-ին ունէր 50 տուն հայ բնակիչ:
Հալէպ
(Շար. 6)