«Ճաղատ Սոփրանոն»
ՀՐԱՉ ՊԱՐՍՈՒՄԵԱՆ
Յօդուածը ընդարձակումն է այն գաղափարներուն, որոնք արտայայտուեցան թատրերգութեան քննարկման ընթացքին: Ներկայացումի աւարտէն ետք ներկաներուն շուրջ կէսը մնաց մտքերու փոխանակման մասնակցելու համար: Երեւոյթ մը, որ լիբանանահայ հանդիսատեսը գրեթէ մոռցած էր: Այս շատ դրական իրադարձութիւնը կը պարտինք թատերախումբի տաղանդաւոր դերասաններուն, թեքնիք անձնակազմին եւ «ուսեալ» թատրոն արտադրելու մտադիր ու կարող բեմադրիչ Յակոբ Տէր Ղուկասեանին: «Լուրջ» թատրոնը տակաւին ունի՛ իր հանդիսատեսն ու նուիրեալները:
Բեմադրութիւն` Յակոբ Տէր Ղուկասեան
Թարգմանութիւն` Հերմինէ Նիւրբէթլեան եւ Հրայր Գալեմքերեան
Երաժշտական ձեւաւորում` Հրայր Գալեմքերեան
Բեմայարդարում` Շողիկ Ակոբեան
Իրագործում` Ժոզեֆ Սթամպուլեան
Պրն. Սմիթ Զաւէն Պաաքլինի
Տիկ. Սմիթ Յասմիկ Թաշճեան Պերթիզլեան
Պրն. Մարտին Վարդան Ազնաւուրեան
Տիկ. Մարտին Վանան Մանճիկեան
Սպասուհի Հերմինէ Նիւրբէթլեան
Հրշէջ Յովսէփ Գափլանեան /Հրակ Փափազեան (տեսնել քննարկումը)
Սպասաւորներ Նժդեհ Մկրտիչեան եւՀրակ Տեմիրճեան
Տիտասքաղիա Հրայր Գալեմքերեան
Ծանօթ 1.- Վերջին չորս տիպարները (ՀՓ, ՆՄ, ՀՏ, եւ ՀԳ) աւելցուած են բեմադրիչին կողմէ:
Ծանօթ 2.- Այն ընթերցողը, որ արդէն իսկ ծանօթ է թատերագիրին, թատրերգութեան եւ անոր այլազան բեմադրութիւններուն, կրնայ շրջանցել 1-3 պարբերութիւնները: Իսկ հայերէնի հանդէպ զգայնոտ ընթերցողին խորհուրդ կու տամ շրջանցել յօդուածը ամբողջութեամբ :
1.- Պատմական ակնարկ.-
Իոնեսքոյի անհեթեթի արուեստը հակադարձ մըն էր: Համաշխարհային իրերայաջորդ պատերազմներէն ետք կը տիրէր մեծ հիասթափութիւն եւ ընդվզում: Պատճառները ոչ միայն համատարած արհաւիրքն ու բռնատիրական վարչակարգերն էին, այլեւ` 16-19-րդ դարերուն ընթացքին գիտութեան արձանագրած հսկայ յառաջընթացի ստեղծած յաւակնոտութիւնն ու «մեքենայամիտ» պարզամտութիւնը (mechanistic reductionism) : Տիեզերքը մեծ «ժամացոյց» մըն էր: Բնախօսական, թէ ընկերային երեւոյթներ կարելի էր բնութագրել եւ հետեւաբար հակակշռի տակ առնել պարզ(ամիտ) տարազներով եւ մեքենական մոտելներով: Լուսնոտութիւնը կարելի պիտի ըլլար բուժել, եթէ (ախ) միայն գտնուէր լծակներով եւ պտուտակներով կազմուած ճշգրիտ վանդակասարքը… աւելի ուշ անուանի գիտնականներ դարձան հաւատացեալ նացիներ մինչ ուրիշներ գիտական առողջ տրամաբանութեան վրայ հիմնուած` փորձեր կը կատարէին ստորին ցեղերու պատկանող գերիներու վրայ: Ամենացնցող ճարտարագիտական փորձը Հիրոշիմայի եւ Նակազաքիի վրայ արձակուած հիւլէական ռումբերն էին պատերազմի տէ ֆաքթօ աւարտէն (Փոցտամ) երեք օր ետք…
Անհեթեթի պատասխան տարազն էր. «Ձեր տրամաբանութիւնը կը տանի դէպի ոճիր: Անկցի Տեքարթի տրամաբանութիւնը: Վերադառնանք նախա-մոտեռն մարդու գոյութեան խորհուրդներու հանդէպ ունեցած ակնածանքին: Անհեթեթը պատուհան մը կը բանայ անհունի վրայ: Մեր փրկութիւնը կրնայ գալ միայն սեւ հեգնանքի «թունաւորումով»:
2.- Թատրերգութեան ծնունդը.-
Eugen Ionesco (1919-1994) ունեցած է ընտանեկան լուրջ հարցեր: Իոնէսքոյի (այսուհետեւ` Ի.) մանկութիւնն ու երիտասարդութիւնը անցուցած է Ռումանիոյ մէջ: Այդ ֆոլքլորին բնորոշ մութ անտառները, վհուկները, մարդագայլերն եւ ոչ աւելի մարդկային ֆաշական բռնատիրութիւնը իր մէջ արմատացուցած են ոչնչապաշտութիւնն ու սեւ երգիծանքը: 1942-ին իր ֆրանսացի բնախօսական մօր ( խորթ մայրը ռուման ֆաշական մըն էր) բարեկամներու օգնութեամբ կը յաջողի հասնիլ Փարիզ: Այդտեղ Quartier Latin-ի շրջանակին մէջ կ՛անդամակցի Collège de Pataphysique կոչուող ընկերակցութեան մը, որուն նպատակն էր կործանել (ոչ թէ փոխարինել) տիրող մշակոյթը:
Կ՛աշխատակցի ընկերակցութեան Cahiers de Pataphysique օրկանին: Իոնեսքօ կը սիրէր տատայական բանաստեղծութիւն: Յատկապէս` Tristan Tzara-ն: Ինքզինք կը բնութագրէր որպէս «աջակողմեան անիշխանական: Անիշխանական մը, որ դէմ էր ամէ’ն հաստատութեան, ներառեալ` թատրոնը: Ահա թէ ինչո՛ւ իր առաջին գործը, «Ճաղատ երգչուհին», հրատարակեց որպէս «հակատրամայ»: Ի. վատ չէր զգար, երբ ձախակողմեաններ զինք «յետադիմական» կոչէին: Չէ՞ որ անհեթեթը կ՛առաջարկէ «ետ» դառնալ դէպի նախնադարեան առասպելներու իմաստութեան, գոյութեան խորհուրդներու հանդէպ ապշած հիացման: Յիշենք, որ մեր նախնիները կը պաշտպանէին խենթերը` հաւատալով, թէ անոնք անհասկնալի կը թուին, որովհետեւ կը խօսին աստուածներո՛ւ լեզուով:
Թատրերգութեան գաղափարը ծնած է 1948-ին, երբ Ի. կը սկսի անգլերէն սորվիլ «Ասսիմիլ»-ի ճամբով: «Ասսիմիլ» հայացուած կը նշանակէ «իւրացում»: Սեւ հեգնանք մը` ինչպէս պիտի տեսնենք: Դասագիրքերու տափակ քլիշէներն (տպագրական մետաղաքանդակ, ըստ Յ. Քիւրքճեանի: Լեզուի մասին է խօսքը, չէ՞) եւ տաղտկալի բառակապակցութիւնները ցոյց կու տան բրածոյի վերածուած լեզուի ցաւալի անբաւարարութիւնը` որպէս արտայայտչութեան եւ յատկապէս հաղորդակցութեան միջոց: Անհեթեթը կը տեսնէ, թէ տիրող քաղքենի մշակոյթին նիւթականայնացումը եւ անիմաստութիւնը ամէնէն ակնբախ կերպով կը տեսնուին լեզուի մէջ: Այս պատճառով կատաղի պայքար կը մղեն տիրող լեզուին դէմ: «Ճաղատ երգչուհի»-ն այս իմաստով «լեզուաբանական ողբերգութիւն» մըն է: Գործին առաջին վերնագիրն էր «Անգլերէնի պահը» (L’Heure Anglaise): Ի. կ’ըսէր, թէ նոյնիսկ զբօսաշրջային ուղեցոյցները (guide/catalogue) «իրականութիւն»-ը կ’արտացոլեն «քաղքենիաբար»:
3.- Ապ-Սիւրտ-ի Թատրոն.-
Ի. դէմ էր «անհեթեթ» բացատրութեան, որովհետեւ այդ անիմաստութիւն կ՛ենթադրէ: Ապ-սիւրտ բառը աւելի ճիշդ պիտի ըլլայ հասկնալ երաժշտական տիս-սոնանթ, այսինքն` ան-ներդաշնակ իմաստով: Երաժշտական տարրական կրթութիւն ունեցողը գիտէ, թէ մաժէօր կապակցութիւնները «ճիշդ» կը հնչեն, մինէօր կապակցութիւնները` «տխուր», իսկ տիսսոնանթը` «ցնցող», «անախորժութեան» տարբեր աստիճաններով: (Յոյները գիտէին, թէ որքան անհրաժեշտ է: Այս գիտութիւնը առնուազն 25 դարու հնութիւն ունի: Մեծ վաստակ ունի Փիթակորասը 6-րդ դար Ն.Ք. ):
Ապ-սիւրտը կը յուսար ժամանակակից մարդը ցնցելով դուրս բերել իր «յօժարամտութենէն»: Անոնք կը պնդէին, թէ անհրաժեշտ է լեզուն անդադար նորոգել, ստեղծել արտայայտչական նոր միջոցներ, թէ բանաստեղծները (ականջները խօսին) պէտք է հեռանան բրածոյ պատկերներէ:
«Ճաղատ երգչուհի» թատրերգութեան (բնագրի) տիպարները, մանաւանդ` Սմիթ եւ Մարթին զոյգերը, անգլիացի քաղքենիներու ծաղրանկարներ են: Որպէս այդ` անգոյն են եւ անզանազանելի: Կը խօսին անգլիացիներու բնորոշ զսպութեամբը (stiff upper lip): Ոչ մէկ կասկած պէտք է ծնի այն մասին, թէ անոնք անհեթեթութիւններու տարափը կ’արտասանեն կատարեալ «լրջութեամբ»: Շարժումները նոյնպէս զուսպ են եւ «Ճշգրիտ»: Այս պատճառով բեմադրիչներ անոնց տուած են ներքին թէ բացայայտ տիկնիկային կերպար: Ոմանք այդ անկենսունակութիւնը հասցուցած են ճափոնական քապուքի թատրոնի կաղապարայնութեան:
Տես լուսանկարներ: Վերջին տեսարանը, ուր Սմիթ եւ Մարտին զոյգերը իրենց դերերը կը փոխանակեն եւ անհեթեթ շրջանակը կը սկսի կրկնուիլ, աւելցուած է շուրջ հարիւր ելոյթէ ետք:
11 մայիս 1950-ին «Ճաղատ երգչուհի»-ի առաջին ելոյթը բեմադրեց Nicolas Bataille, Quartier Latin-ի փոքրիկ թատրոններէն մէկուն` Théâtre des Noctambules-ի մէջ: Իր Pataphysique ընկերներէն բացի, գրեթէ ոչ ոք դիտեց եւ գնահատեց: Քսան տարի վերջ Ի. ընդունուեցաւ ֆրանսական ակադեմիա եւ ստացաւ Եւրոպական գրականութեան մրցանակը: Ի. արժանացաւ թաղուելու Montparnasse-ի մէջ:
4.- Ամփոփում.-
Պր. եւ տիկին Սմիթներ լոնտոնաբնակ պահպանողական զոյգ մըն են, որոնք հրաւիրած են Մարթինները: Սպասուհին (Մարի) և հրշէջ քափիթանը, որ Մարի-ի սիրականն է, կը միանան անոնց: Խօսակցութիւնը, անեքթոտներն ու արտասանած «բանաստեղծութիւնը» անհեթեթ են: Մարթինները իրարու կը մօտենան իբրեւ անծանօթներ: Հիւրերը ընթրիք չեն ստանար: Հիմնական հինգ դերակատարները (վեց` նուազ սպասուհին) կլոր սեղան մը կը կազմեն դրան տարօրինակ զանգի վարմունքը վերլուծելու համար: Հրշէջը մեկնելէ առաջ կ՛ըսէ, թէ պատահաբար ճաղատ սոփրանօ մը տեսած է: Բեմը կը վերածուի քաոսային վիճակի (յապաւուած): Թարտերգութիւնը կը վերսկսի` տեղափոխելով Սմիթ-Մարթին զոյգերը:
5.- Շղթայուած բեմավարը.-
Բեմադրիչը հիմնական 6 տիպարներուն աւելցուցած է եւս 4-ը, որոնցմէ երկուքը հիմնովին կը կերպարանափոխեն եւ կը
վերաիմաստաւորեն թատրերգութիւնը: Այս քայլը շատ աւելի վտանգաւոր է, քան` ռումանական անտառներու գայլերը: Անհեթեթի թատրոնը ընդհանրապէս եւ «Ճաղատ երգչուհի»-ն մասնաւորաբար որեւէ «պատգամ» չունին: Ի. կը պախարակէր Պրեխթը (որ ի գիտութիւն անգիտաց` բացայայտ եւ դիտաւորեալ համայնավար քաղաքական «խռովարար» մըն էր), պատճառաբանելով, թէ թատերագիրը «նամակաբեր» մը չէ, որ պատգամներ հասցնէ հանդիսատեսին: Ի. չէր կրնար հաւատալ, թէ որեւէ քաղաքական վարչակարգ կրնայ փրկել մեզ ապրելու ցաւէն եւ անհունի ծարաւէն:
Բեմադրիչին ընտրանքը շատ համարձակ քայլ մըն է, որովհետեւ անհեթեթի թատրոնը «դիւրաբեկ» է: Դիւրաբեկ է այն իմաստով, որ թատերական այս գործերը կը նմանին հոգեբաններու օգտագործած Ռորշախի մելանի արատ (ink-blot) «պատկերներուն» ( Hermann Rorschach 1884-1922 Զուիցերիա), որոնք ինքնին որեւէ իմաստ, թերեւս աւելի ճիշդ պիտի ըլլայ ըսել` «պարունակութիւն» չունին: Անոնց պայմանական իմաստ կու տայ դիտողը, այդպիսով բան մը ըսելով ոչ թէ «նկար»-ին, այլ` ի՛ր մասին: Մէկը այնտեղ կը տեսնէ անմեղ թիթեռնիկ մը, իսկ միւսը Եւայի փորձանք-խնձորը: Բեմադրիչին մօտեցումը նուազ «ճակատագրական» կրնայ ըլլալ, օրինակ` «Հին աստուածներ»-ու պարագային:
Բեմադրիչը իր ընտրանքը բացայայտօրէն ցոյց կու տայ գեղեցիկ «հնարք»-ով մը: Տիտասքաղիա (Հրայր Գալեմքերեան ) կը մարմնաւորէ թատրերգութեան բնագիրը եւ հետեւաբար` ինքնին Իոնեսքոն: Տիտասքաղիա, սակայն, շղթայուած է եւ բացայայտօրէն անտեսուած եւ նոյնիսկ արհամարհուած` դերակատարներուն կողմէ: Իոնեսքոյի հետ կարելի, նոյնիսկ անհրաժե՛շտ է տարակարծիք ըլլալ: Բայց անարդար է արհամարհել անոր տաղանդն ու թատրերգութեան ներքին տրամաբանութիւնը: Տիտասքաղիա նախ չէր պահեր իր ընդվզումն ու ցասումը: Բայց ի վերջոյ պահ մը հասաւ, երբ ան վեր բարձրացուց ձեռքերը եւ համակերպեցաւ բեմադրիչի կամքին: Ժամացոյցը, որ ընթացքի Metronome-ը (երաժշտական «կշռութաչափ») պէտք էր, որ ըլլար, նոյնպէս դադրեցաւ հնչելէ: Պէտք է ենթադրել, որ այդտեղ ներկայացումը արդէն խզած էր իր կապը բնագրի տրամաբանութեան հետ:
Այլ բեմադրութիւններու պարագային, երկխօսութիւնն ու բեմական շարժումներ հետզհետէ կ’արագանան եւ կը վերածուին խելայեղ crescendo-ի մը: Երաժշտական այս նմանութիւնը արհեստական չէ, որովհետեւ «Ճաղատ երգչուհի»-ին կառոյցը ինքնին կը մտի յառաջ քաշել լեզուի ներքին երաժշտականութիւնը (այդտեղ կը լսենք սոլոներ, տուէթներ եւ քորուս): Խօսակցութիւնը կը վերածուի անկապ բառերու եւ ի վերջոյ` զուտ երաժշտական անհեթեթ հնչիւններու:
Այստեղ ծառս կու գայ եօթը գլխանի հսկայ մը. Ինչպէ՞ս թարգմանել այդ մեծ խնամքով յօրինուած լեզուաբանական ողբերգակատակերգական օփերեթը: Բառացիի թարգմանութիւնը բոլորովին անիմաստ պիտի ըլլար: Հետաքրքրական է բաղդատել մեզի ոչ բոլորովին անծանօթ լեզուներուն լուծումները: Դժբախտաբար ռումաներէն բնագիրը այդ լեզուներու շարքին չէ: Ֆրանսերէնն ու անգլերէնը զարմանալիօրէն նմանաձայն են, մինչ գերմաներէնն ու …. թրքերէնը գտած են իրենց հնչիւնաբանութեան յարիր լուծումներ:
Ֆրանսերէն.- Les cacaoyer dans les fermes de cacao ne donnent pas des cacahuètes
Անգլերէն.- cocoa trees on cocoa farms don’t bear coconuts
Գերմաներէն.- Der Papst ist eingepappt in Pappe. Papapapst. Papa- und Mammapapst in Papapappe.
Թրքերէն.- Amma hamham,… boşluk selleri,…. inekler, sinekler,… (հեղեղ, կովեր, ճանճեր,…)
Իսկ որքան հայահունչ պիտի ըլլար cocoa (տուրմ)-ի հետեւողութեամբ արտասանել, օրինակ.-
Հայերէն.- գետնա-մոյն հընդկըն-կոյզն տուրմա-գոյն …
Բեմադրիչը նախնտրած է հեռացնել այդ բաժակը եւ զանց առած է շուրջ տասը վայրկեան տեւող այս լեզուաքանդական էին մարզանքի տեսարանը: Թերեւս աւելի ճիշդ կ’ըլլար ըսել` opus-ը : Քննարկման ընթացքին բեմադրիչը յայտնեց, նաեւ, թէ ինք թատրերգութիւնը աւարտած կը նկատէ, երբ հրշէջ գնդապետը կը լքէ բեմը: Այդ անշուշտ իր իրաւասութեան սահմաններէն ներս է:
6.- Պատկերներ.-
Բեմադրիչի երկրորդ` ոչ նուազ վճռորոշ ներդրումը այն էր, որ շեշտը տեղափոխած էր լսողականէն դէպի տեսողական: «Լեզուաբանական ողբերգութեան» մը համար այս կը նշանակէ հիմնական այլակերպում (métamorphose): Քննարկման ընթացքին բեմադրիչը նշեց, որ յիսունական թուականներուն հաղորդակցութեան միջոցները գլխաւորաբար լսողական էին, իսկ այսօր` գրեթէ ամբողջութեամբ տեսողական: Métamorphose գաղափարի օրինականութեան հետ համաձայնինք թէ (իմ պարագային) ոչ, կարելի չէ ուրանալ, թէ ստեղծուած պատկերները գեղեցիկ էին եւ հետաքրքրական: Ներկայացման ամբողջ տեւողութեան սրահը կապուած մնաց բեմին: Լսատեսողական այս խնճոյքը անշուշտ կարելի պիտի չըլլար իրականացնել առանց դերասաններու եւ թեքնիք կազմի շնորհքին եւ անոնց նուիրուած, տքնաջան աշխատանքին:
Տպաւորիչ էին մանաւանդ հետեւեալ տեսարանները.-
Երբ սպասուհին իր անհեթեթ բանաստեղծական զեղումէն ու սանձարձակ երգուպարէն ետք, իմա` անոնց շնորհիւ, վերամբարձ դուրս եկաւ բեմէն: (Հերմինէ այստեղ ի յայտ բերաւ երկու այլ շնորհք): Պատկերը ոչ միայն գեղեցիկ էր, այլեւ` յարիր անհեթեթի ըմբռնումին: Չէ՞ որ անհեթեթը մեզ կը փրկէ գոյութենական ցաւէն …
Երբ դրան խորհրդաւոր զանգէն ետք հիմնական հինգ դերակատարները սեւ (իմա` հանգամանալից) աթոռներով շրջանակ մը կազմեցին քննարկելու համար այդ արտականոն (փարա-կանոն, ըստ փարա-նորմալի հետեւորդներուն ) երեւոյթը: Այստեղ դրան զանգը առարկայական տուեալն է, իսկ դուրսը անձի մը գոյութիւնը` տրամաբանական եզրակացութիւն: Իմա` տեսութիւն: Պատկերը թատրերգութեան ամէնէն բացայայտ հեգնանքն է ձեւական տրամաբանութեան, որ հաստատուած էր Արիստոտելի եւ յատկապէս Տեքարթի կողմէ: Կազմուած Փանել-ը անշուշտ որ ոչ մէկ յստակ եզրակացութեան կրնար հասնիլ: Վերջաւորութեան ամէն կասկած փարատելու համար պրն. Մարթին կ՛ըսէ` «Տեքարթեան լաւ քառորդ ժամ մը անցուցինք, չէ՞»: Տեսարանը ողբերգական է: Տիպարները կը ցնդաբանեն, որովհետեւ չե՛ն կրնար մտածել: Ի. կ’ըսէ. «Թատրերգութիւնը պէտք է դիտել երկու աչքով. մէկը լացող, իսկ միւսը` խնդացող»:
Բեմադրիչի ակնոցով ամէնէն գեղեցիկ տեսարանը Մարթիններուն հանդիպումն է` որպէս անծանօթներ: Այստեղ համեմատաբար անգոյն սենեակը (բեմայարդարումի շուրջ աւելի ուշ) դարձող բեմահարթակի շնորհիւ կը վերածուի գարնանային շարժուն, կենսունակ բնութեան: Անծանօթ զոյգը կը վերածուի սիրահարներու: Գեղեցի՞կ … այո՛: Յարի՞ր … Թերեւս: Իոնէսքօ հաւանաբար այս տեսարանով կ՛ուզէր կասկածի տակ առնել ամուսնութեան գաղափարը: Չէ՞ որ ամուսնութիւնն ալ «հաստատութիւն» մըն է …
Կարեւոր էր նաեւ երիտասարդ հրշէջին երկարաշունչ ելոյթը: Հրակ Փափազեան, որ կը մարմնաւորէր հրշէջ քափիթանի երիտասարդ «alter ego»-ն, իսկապէս փայլեցաւ իր բեմական յատկութիւններով (խաղարկութեան մասին` աւելի ուշ): Տեսարանը հիմնական բնագրին մէջ հաւանաբար քարիքաթիւրն է երկարապատում տրամաբանական շղթաներու: Այստեղ, ինչպէս շատ մը այլ տեսարաններու մէջ, սպրդած էին ակնարկութիւններ ժամանակակից մշակոյթին: Ամէնէն աչքառու ակնարկը Չարլի Չափլինին էր` իր «Տիքթաթորը» ժապաւէնին մէջ: Բեմադրիչը ամէն իր ակնարկը յստակացնելու համար գործածած էր այդ ժապաւէնին մէջ տեսնուած նացիանման թեւակապը:
Միւս կողմէ, կային տեսարաններ, որոնք անկախ դերակատարներու ակնյայտ ճկունութենէն եւ հմտութենէն, պարզապէս անիմանալի մնացին առնուազն ինծի համար: Թէ ինչու՞ պրն, Սմիթ ածիլուեցաւ, բայց մնաց իր ռօպ տը շամպրով: Կամ թէ` ինչո՞ւ պահ մը զբաղեցաւ պատանեկան խաղալիք նաւով մը: Ինչո՞ւ պահպանողական քաղքենի կին մը պատերը պիտի մագլցի եւ գլուխկոնծի տայ դուռը բանալու համար: Իսկ եթէ ամոլներէն մէկը մայքլճեքսընեան ծեքծեքումով (ըլլայ այդ ճկուն եւ հաճելի) կը քալէ, հապա ինչո՞ւ միւսը կը պահպանէ իր «պատկառելիութիւնը»: Չէ՞ որ անհեթեթի տիպարները «տեղափոխելի» պէտք է որ ըլլան: Թերեւս լեկոներով լրջօրէն զբաղիլը «փոխարինո՞ւմ» մըն է ֆիզիքական պատանեկամտութեան…
Թերեւս ամէնէն «հարցական»-ը օրօրոցի տեսարանն էր: Սիրահար զոյգերու «օրօրուիլը» անշուշտ քաղաքավար մեղմաբանութիւն մըն էր անոնց ֆիզիքական յարաբերութեան: Փաստ, որ տէր եւ տիկին Սմիթներ բարձրաձայն ընդվզեցան: Քիչ էր մնացեր, որ խեղճ աղջիկը վռնտէին: Հարցը այն է, թէ ինչո՞ւ ամէնէն շատ կենսունակութիւն պահանջող տեսարանին մէջ հրշէջը կը ներկայանար ոչ թէ իր երիտասարդ alter ego-ի (իմա` կրակոտ Հրակի) կերպարով, այլ իր մեծ հայրը կարենալ ըլլալու չափ տարիքոտ քափիթանով: Բեմադրիչը քննարկումի ընթացքին պատճառաբանեց, թէ այդ ընտրանքը աւելի’ «ռոմանթիք» է: Խնդրեմ … թերեւս… ներողութիւն, չեմ կարծեր:
7.- Բեմայարդարում եւ տարազներ.-
Բեմի երկու կողմերուն շարուած մոխրագոյն, իրերանման եւ անհաստատ կառոյցները կրնան խորհրդանշել քաղքենի կեանքի մեկուսացումը, տժգունութիւնն ու կործանումի եզրին կանգնած գոյութիւնը: Ճակատի պատը պարզապէս անգունագեղ, տափակ քառակուսիներով կազմուած էր: Տափակ մարդոց տափակ նստասենեակ մը: Շարժող բեմը, ինչպէս նախապէս տեսանք, բոլորովին այլ աշխարհ մը ստեղծեց: Գարնանային շարժուն պաստառը իր թելադրած տրամադրութեամբ կը յիշեցնէր հանրայայտ հայ նկարիչ Շարթի ուրախ գեղանկարները: Միով բանիւ, բեմայարդարումը պարզ էր, գեղեցիկ ու նպատակայարմար:
Տարազներու պարագան, ըստ իս, հարցական է ոչ թէ գործադրութեան, որ նպատակայարմար էր, այլ մօտեցման պատճառով: Անհեթեթը կը պահանջէ, որ տիպարներու արտաքինները ոչ թէ ինքնատիպ, այլ իրարանման ըլլան: Մինչդեռ կինը մը պսպղուն էր, իսկ պարոնը հողագոյն: Միւս կողմէ, ինչպէ՞ս պիտի կարենար բեմադրիչը լուծել տարիքային ակնաբախ տարբերութեան հարցը: Հրշէջ քափիթանը պէտք էր զատորոշուէր միայն իր արտառոց խոշոր սաղաւարտով: Հանգամանքի խորհրդանիշ մը, որ շատ խոտոր կը համեմատի իր անօգուտ միջամտութեան: Քափիթանը կը շտապէր երթալ մարելու համար… ստամոքսի այրուցք մը…
8.- Երաժշտութիւն եւ թարգմանութիւն.-
Բեմադրիչը լեզուի ներքին, կշռութահնչունային երաժշտութիւնը փոխարինած էր արտաքին- գործիքային երաժշտութեամբ: Այստեղ ի պատիւ թատերախումբին պէտք է նշել, որ դերասաններէն առնուազն երկուքը մարզուած եւ կրթեալ ջութակահարներ են: Ի վերջոյ լաւ դերասանը բազմակողմանի շնորհներով օժտուած պէտք է ըլլայ:
Երաժշտութեան երկրորդ դերը մշակութային յղումներ կատարելն էր: Ասոնք մեծ մասամբ կու գային շարժապատկերի աշխարհէն: Թերեւս այն պատճառով, որ շարժապատկերը գլխաւորաբար տեսողական արուեստ է: Յատկապէս` շուկայական արուեստէն, ինչպէս Մարլին Մընրօ եւ Ճէյմս Պոնտ: Շուկայական երաժշտութեան ընտրութիւնը անշուշտ յարիր է անհեթեթի այն թեզին, թէ քաղքենի մշակոյթը նիւթականացած է (ինչպէս յիշեցի երկրորդ մասին մէջ): Իսկ երբ Տիտասքաղիա սկսաւ երգել Moon River (ի դէպ` բաւական մարզուած եւ հաճելի բայց անշուշտ զաւեշտական հնչականութեամբ մարմնեղ «սպասաւոր»-ը (իմա` բեմադրիչի հաւատարիմ գործակատարը ներս վազեց Հրայրը բռնութեամբ լռեցնելու համար:
Թարգմանութեան լեզուն բաւական մաքուր էր: Այլ հարց, թէ որքա՛ն յարիր էր Իոնէսքոյի անհեթեթ երաժշտականութեան: Ապագայ ելոյթներու ընթացքին պիտի չուզէի լսել ներս սպրդած 1-2 գռեհիկ տողերը: Այս բարձր կարողութեամբ թատերախումբ մը կարիք չունի շուկայական զիջումներու:
9.- Խաղարկութիւն.-
Շատ ուրախալի է, որ խումբը հարստացած է երիտասարդ ուժերով: Անոնց մարմնական փլասթիքան եւ հայերէն առոգանութիւնը ողջունելի են: Առանց բարձրախօսի օգնութեան սրահի վերջին շարքին գտնուող հանդիսականին լսելի ըլլալը, սակայն, կը պահանջէ բնատուր տեսիպելներ (ձայնի ուժգնութեան չափանիշ, որ որոշ չափով նման է երկրաշարժի չափանիշ Ռիխթերին»):
Դերասանները պատասխանատու չեն խաղարկութեան ոճին համար: Այդ կապուած է աւելի ճիշդ հա’րկ է որ կապուի բեմադրիչի ընտրանքին եւ «ըսելիք»-ին եւ մօտեցման եւ այլն: Հարցը այն է, որ անհեթեթի տրամաբանութիւնը կ’ենթադրէր տեղափոխելի տիկնիկային նմանակութիւն, մինչդեռ այս ներկայացման տիպարները (յուրախութիւն իրենց, բայց` տխրութիւն Իոնէսքոյի) շատ գունագեղ էին եւ ինքնատիպ: Ինչպէս կարելի է, օրինակ, տեղափոխել իր կենսունակ եւ սիրավառ (ինչ որ շատ հասկնալի էր ի տես Վանանի իգական գրաւչութեան) զոյգով կլանուած տիկ Մարթինը, «Սայքօ» ժապաւէնի սահմռկող sound track-ի կշռոյթով
(բեմադրիչին կողմէ մեծարանք` Հիչքոքի) իր անտարբեր ամուսինը դաշունահարել երազող ոչ նուազ կենսալից, բայց յուսախաբ, տիկ. Սմիթով: Հարկ է նշել, որ Յասմիկ Պերթիզլեան ցոյց տուաւ նաեւ մնջախաղի շնորհք` համեմուած Scary Movie շարքին ակնարկող ձեւապաշտութեամբ (mannerism… ա՜խ այս մեր այս «պաշտ»- ասմունքային բառակցութիւնները: Այդ շարքին նաեւ անհեթեթա«պաշտ»ութիւնը:
Ծանօթ.- Մարթինները զոյգ են եւ ոչ` ամոլ: Կը պարզուի, որ հակառակ զուգադիպութիւններու երկար շարքի մը` Մարթիններու ամուսիններ ըլլալու եզրակացութիւնը յանկարծ մէկ ու միակ, բայց վճռորոշ փաստով կը ջրուի Շերլոք Հոլմզ /Հերմինէի կողմէ: Այս պատկերը նոյնպէս բացայայտ վարկաբեկում մըն է երկար տարիներ իշխած ձեւական տրամաբանութեան:
Դերասանները շատ լաւ կատարեցին իրենց յանձնուած առաջադրանքը: Բոլորն ալ ունէին բեմական ներկայութիւն: Պարզ է որ երիտասարդ դերասանները աւելի դիւրընկալ եւ կերպընկալ պիտի կարենային ըլլալ: Անոնց յատկութիւններուն արդէն անդրադարձած էի վերի պարբերութիւններուն մէջ:
Վեթերան անդամները ունէին յստակ առաւելութիւն` ձայնային որակի եւ հնչողականութեան դիտանկիւնէն: Ինծի թուաց, որ զիրենք կը խանգարէր թատրերգութեան բնոյթը: Այսպէս, Զաւէն Պաաքլինի առաջին տեսարանին մէջ չէր ուզեր անիմաստ բարձրահունչ ձայներ հանել 5-10 վայրկեանի տեւողութեամբ: Ան նոյնիսկ հողաթափը նետեց «բեմավար»-ի ուղղութեամբ: Յովսէփ Գափլանեան յստակօրէն անհանգիստ եւ շփոթած կը զգար օրօրոցի տեսարանին մէջ: Ան որեւէ հարազատութեան նշան ցոյց չտուաւ իր «միւս ես»-ին` Հրակին հանդէպ: Գափլանեան պիտի նախընտրէր խաղալ «Հին աստուածներ»-ու վանահայրը:
10.- Վերջին վարագոյր.-
«Ճաղատ սոփրանօ»-ն աւարտեցաւ մէկ այլ հնարքով: Երբ հասանք թատրերգութեան յապաւուած մասին, ելեկտրականութիւնը յանկարծ անջատուեցաւ: Բեմավարը լամբի շնորհիւ «մի կերպ» լպրտեց եւ փակեց ներկայացումը: Բեմադրիչը կ’ըսէ, թէ այս լուծումը ներշնչուած է Լիբանանի թատերական (եւ ոչ թատերական) առօրեայէն:
Թատերախումբն ու բեմադրիչը իսկապէս որ շատ կարող են եւ տաղանդաւոր: Ներկայացման որոշ չափով խոցելի կողմերը, ինչպէս լեզուական երաժշտականութիւնը, կը ծագին գործի ընտրութենէն: Երբ այս հարցը բարձրացաւ քննարկման ընթացքին, բեմադրիչը յայտնեց, թէ ընտրութիւնը եւս ներշնչուած է լիբանանեան առօրեայէն: Ի մասնաւորի` երթեւեկի անհեթեթ քաոսէն:
Ներկաները առհասարակ իրենց հիացումը արտայայտեցին խաղարկութեան հանդէպ: Քննարկումէն ետք ներկաներէն ոչ մէկը կը շտապէր հեռանալ սրահէն: Յուսանք, որ գործին ստեղծած մթնոլորտը սովորութիւն դառնայ:
Հուռռա, պռաւօ՜ եւ անքո’ր: