Արուեստի Աշխարհէն. Պատմութիւն Պատմելը Ինչո՞ւ Հոգեբանական Հանգիստ Կը Պարգեւէ

Պատրաստեց՝ Լ. ԿԻՒԼՈՅԵԱՆ – ՍՐԱՊԵԱՆ

ՄԱՐԴԻԿ ԿԸ ՆԱԽԸՆՏՐԵՆ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ՎԱՐՈՒԵԼԱԿԵՐՊԻ ՎԵՐԱԲԵՐԵԱԼ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ԼՍԵԼ, ՔԱՆ` ԳԻՏԱԿԱՆ ԲԱՑԱՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐ: ԿԸ ՆԱԽԸՆՏՐԵՆ ՊԱՏՃԱՌԱԲԱՆԵԼ, ՔԱՆ` ՊԱՏՃԱՌՆԵՐ ՓՆՏՌԵԼ, ԿԸ ՍԻՐԵՆ ԼՍԵԼ ԿԱՄ ԿԱՐԴԱԼ ՆՈՅՆ ՁԵՒԻ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՆԵՐ, ԴԻՊԱՇԱՐԻ ՆՈՅՆ ՁԵՒԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄՈՎ, ԵՒ ԱՅՍ` ՍԵՊԱԳԻՐ ԱՌԱՋԻՆ ԴԻՒՑԱԶՆԵՐԳՈՒԹԵԱՆ ՕՐԻՆԱԿՈՎ: «ՏԻ ԱԹԼԱՆԹԻՔ» ԹԵՐԹԻՆ ՄԷՋ ՅՕԴՈՒԱԾ ՄԸ ԿԸ ԲԱՑԱՏՐԷ, ԹԷ ԻՆՉՈ՞Ւ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԱՄԲՈՂՋ ՏԵՒՈՂՈՒԹԵԱՆ ԵՐԵՒԱԿԱՅԱԿԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՆԵՐԳՐԱՒԱԾ ԵՆ ՄԱՐԴԿՈՒԹԻՒՆԸ:

985storyԱնգլիացի հնագէտ Ճորճ Սմիթ 31 տարեկանին հմայուած էր հնադարեան սալիկով մը, որ կը ցուցադրուէր Բրիտանական թանգարանին մէջ: Տարիներ առաջ, 1845-ին, երբ Սմիթ 5 տարեկան մանչուկ մըն էր, Օսթըն Հենրի Լէյըրտ, Հենրի Ռոլինսըն եւ Հորմուզտ Ռասամ պեղումներ սկսած էին կատարել այսօրուան Սուրիոյ եւ Իրաքի տարածքին: Յաջորդ տարիներուն անոնք ի յայտ բերած էին հազարաւոր քարի բեկորներ եւ աւելի ուշ անդրադարձած էին, թէ անոնք կը կազմէին հնադարեան արձանագրութիւններ կրող13 սալիկներ: Սակայն, նոյնիսկ սալիկներուն կտորները վերամիացնելէ ետք կարելի եղած չէր գրութիւնները վերծանել: 3000 տարուան սալիկները նոյնքան խորհրդաւոր կը մնային, որքան, երբ թաղուած էին Միջագետքի պալատներուն աւերակներուն տակ:

Սեպագիր արձանագրութիւնները լեզու չեն: Անոնք կը կազմեն այբուբեն մը, զոր վերծանելը շատ դժուար է, մանաւանդ, երբ արձանագրուած է սալիկներու վրայ, որոնք երեք հազարամեակ շարունակ թաղուած մնացած են Միջին Արեւելքի աւազներուն տակ: Սեպագիր այբուբենը կը բաղկանայ 100 եռանկիւն տառերէ, գործածուած է սումերական, աքքատեան, ուրարտական եւ հիթիթներու լեզուներուն մէջ, նաեւ` զուրկ է ձայնաւորներէ, կէտադրական նշաններէ եւ բառերու միջեւ բացութիւններէ:

Այսուհանդերձ, Սմիթ որոշած էր ի՛նք վերծանել գաղտնիքը: Ասորագիտութեան եւ Աստուածաշունչի հնագիտութեան նկատմամբ իր հետաքրքրութիւններէն մղուած` Սմիթ, որ իբրեւ դասաւորող կ՛աշխատէր Բրիտանական թանգարանին մէջ, ինքնաշխատութեամբ սկսած էր սորվիլ սումերերէն եւ գրական աքքատերէն:

Սալիկներուն Բրիտանական թանգարան հասնելէն շուրջ 2 տարի ետք, 1872-ին, Սմիթ յաջողած էր վերծանել գաղտնիքը. բարդ խորհրդանիշները կը նկարագրէին պատմութիւն մը: Ներկայիս պատմութեան ամէնէն յատկանշական մասը նկատուող 11-րդ սալիկը թարգմանելէ ետք Սմիթ իր մէկ պաշտօնակիցին ըսած է. «Առաջին անձն եմ, որ այս բոլորը կը կարդայ 2000 տարուան մոռացութենէ ետք»:

Նոյնիսկ այդ օրերու Բրիտանիոյ վարչապետ Ուիլիըմ Կլատսթոն ներկայ եղած է սալիկներուն բովանդակութեան վերաբերող Սմիթի մէկ դասախօսութեան, որմէ ետք ներկաներէն մէկը ըսած է. «Հաւանաբար առաջին անգամ է, որ Բրիտանիոյ մէկ վարչապետը ներկայ կը գտնուի բաբելոնական գրականութեան նուիրուած դասախօսութեան մը»:

Գոյութենական Հարցեր Լուծելու Միջոց

Մարդիկ հակամէտ են պատմութիւններ փնտռելու հոն, ուր անոնք գոյութիւն չունին, որովհետեւ պատմութիւնները կ՛իմաստաւորեն մեր կեանքը. անոնք ձեւով մը կը համապատասխանեն գոյութենական հարցեր լուծելու:

Սմիթի վերծանած 11-րդ սալիկը իրականութեան մէջ կը պատմէր աշխարհի հնագոյն պատմութիւնը` Կիլկամեշի դիւցազնավէպը:

Կիլկամեշի դիւցազնավէպը օժտուած է արդի ժամանակներու պատմութեան մը բոլոր յատկանիշներով: Անոր հերոսը կը կատարէ տանջալից ուղեւորութիւն մը, կ՛ապրի սիրային արկածախնդրութիւն մը, կը հասնի փրկութեան, իսկ անոր կողքին կը գործեն նաեւ բազմաթիւ այլ երկրորդական տիպարներ:

Մարդիկ պատմութիւն պատմած են հազարաւոր տարիներէ ի վեր, սկիզբը` բանաւոր, նախքան գրելու յայտնագործութիւնը: Մարդիկ իրենց կեանքին մեծ մասը կ՛անցընեն պատմելով պատմութիւններ, յաճախ` այլոց մասին: «Բամբասանքը` եղափոխութեան դիտակիւնէն» վերնագիրով իր ուսումնասիրութեան մէջ եղափոխական հոգեբանութեան մասնագէտ Ռոպին Տանպար ի յայտ բերած է պատմութիւններու ուղղակի կապը մարդոց հետ. ընկերային նիւթերը, մասնաւորաբար` բամբասանքը, կը կազմեն հանրային վայրերու մէջ կատարուած զրոյցներուն 65 առ հարիւրը:

Պատմութիւնները մարդկութեան համար միջոց մըն են զգալու, թէ հակակշիռ ունին աշխարհի վրայ: Անոնք առիթ կու տան քաոսը կանոնաւորելու, իմաստ գտնելու պարագայական երեւոյթներու մէջ: Մարդիկ հակամէտ են պատմութիւններ գտնելու հոն, ուր անոնք գոյութիւն չունին, որովհետեւ այս ձեւով կրնան իմաստաւորել կեանքը, այսինքն` պատմութիւն պատմելը կը դառնայ գոյութենական հարց լուծելու միջոց: 1944-ին լոյս տեսած էր Սմիթ քոլեճի դասախօսներ Ֆրից Հայտըրի եւ Մարիանէ Սիմըլի մէկ ուսումնասիրութիւնը` 34 ուսանողներու վրայ: Ուսումնասիրութեան ընթացքին անոնց ցոյց տրուած էր կարճ ժապաւէն մը, որուն մէջ երկու եռանկիւններ եւ բոլորակ մը կը շարժէին, մինչ քառանկիւն մը կը մնար անշարժ` պաստառին մէկ անկիւնը: Երբ հարց տրուած էր, թէ ի՞նչ տեսած էին, 34 ուսանողներէն 33-ը մարդկայնացուցած էին երկրաչափական ձեւերը եւ ստեղծած էին պատմութիւն մը. բոլորակը «մտահոգ» էր, «փոքր եռանկիւնը անմեղ փոքրիկ մըն էր», մեծ եռանկիւնը «կուրցած էր զայրոյթով եւ անձկութեամբ», Միայն մէկ ուսանող յայտնած էր, թէ միայն երկրաչափական ձեւեր տեսած էր պաստառին վրայ:

Պատմութիւնները Կ՛օգնեն`
Հասկնալու Այլոց

Պատմութիւնները նաեւ շատ բան կրնան պատմել մարդոց զգացական կեանքին մասին: Պատմութիւն պատմելը, մասնաւորաբար վէպերու ճամբով, առիթ կու տայ գաղտագողի դիտելու, թէ ի՛նչ տեղի կ՛ունենայ մէկուն խիղճին մէջ եւ գիտնալու, թէ ինչպէ՞ս կը մտածեն ուրիշներ: Այս ձեւով կը վերահաստատուին մեր սեփական հաւատալիքներն ու հայեցակէտերը, սակայն աւելի յաճախ` մարտահրաւէր մը կ՛ուղղուի անոնց: Հոգեբան Տան Ճոնսըն վերջերս «Պէյսիք էնտ Ըփլայտ Սոշըլ Սայքոլոճի» թերթին մէջ հրատարակած է ուսումնասիրութիւն մը, որուն համաձայն, երեւակայական պատմութիւններ կարդալը նկատառելի կերպով կ՛աւելցնէ կարեկցանքի զգացումը այլոց նկատմամբ, մասնաւորաբար անոնց, զորս ընթերցողներ սկիզբը կը նկատէին «դրսեցի» (օտար, տարբեր ցեղի, գոյնի եւ կրօնի մարդիկ):

Հետաքրքրականը այն է, թէ ընթերցողներ որքան ներգրաւուէին պատմութեան մը մէջ, նոյնքան աւելի կարեկցանք կը տածէին իրական կեանքի մէջ: Ճոնսըն այս մէկը փաստած էր` «դիպուածով» գետին թափելով բուռ մը ասեղ, մինչ ուսումնասիրութեան մասնակցողները տեղեակ չէին, թէ քննութեան կ՛ենթարկուէին: Ի յայտ եկած էր, թէ անոնք, որոնք նախապէս կլանուած էին իրենց կարդացած պատմութեամբ, կրկնակիօրէն հակամէտ էին ասեղները հաւաքելու:

Վերջերս «Սայընս» թերթին մէջ լոյս տեսած ուսումնասիրութիւն մը յաւելեալ փաստերով կ՛ապացուցէր այն գաղափարը, թէ պատմութիւնները կրնան օգնել մեզ` հասկնալու այլոց: Եզրակացութիւնը կ՛ըսէր. «Երեւակայական գրականութիւնը եզակի ներգործութիւն ունի հոգեբանական այն գործընթացներուն վրայ, որոնց կարիքը ունինք` հասկնալու համար տիպարներուն ենթակայական փորձառութիւնները»: Այլ խօսքով, եթէ վէպ կարդանք, հաւանաբար կրնանք նաեւ զգացումներ կարդալ:

Եղափոխութեան Արդիւնք

Սակայն, ինչո՞ւ պատմութիւններ պատմել: Անշուշտ պատճառներէն մէկը անոնց պիտանի դերն է ուրիշները հասկնալու մէջ, սակայն այլ տեսութիւն մը կ՛ըսէ, թէ պատմութիւն պատմելը թերեւս եղափոխութեամբ ծնունդ առած մեքենական արարք մըն է, որուն միջոցով շարունակուած է մեր նախահայրերուն կեանքը:

Տեսութիւնը կ՛ըսէ. եթէ քեզի պատմեմ պատմութիւն մը գոյատեւելու մասին, աւելի հաւանական է, որ իրապէ՛ս գոյատեւես, քան` եթէ պարզապէս թուեմ գոյատեւելու անհրաժեշտ պայմանները: Օրինակ, եթէ ըսեմ` «անասուն մը կայ այդ ծառին քով, հոն մի՛ երթար», նոյնքան ազդու չի հնչեր, որքան` եթէ պատմեմ հետեւեալը. «Զարմիկս կուլ գնաց նենգ եւ ահարկու արարածի մը, որ կը սողոսկի այդ ծառին շուրջ, հետեւաբար հոն մի՛ երթար»: Պատմութեան մէջ կը մէկտեղուին տուեալները եւ զգացումները, ինչ որ ուշագրաւ կերպով աւելի ազդու ներգործութիւն կ՛ունենայ ունկնդիրին վրայ, քան` ինչ որ տուեալը պիտի ունենար առանձին: Իրօք, Սթանֆորտ կրաճուէյթ սքուլ աֆ պիզնըսի մէջ շուկայական տնտեսութեան դասախօս Ճենիֆըր Աքըր կ՛ըսէ, թէ մարդիկ «22 անգամ աւելի տեղեկութիւններ կը յիշեն, երբ անոնք կը հիւսուին պատմութիւններու մէջ, քան` երբ կը փոխանցուին առանց պատմութեան»:

Պատմութիւններու տրուած արժէքին յստակ մէկ ապացոյցն է պատմիչներու տրուած բարձր արժէքը: Գրագէտներ, դերասաններ, բեմադրիչներ, մարդիկ, որոնք իրենց ապրուստը կ՛ապահովեն պատմութիւն պատմելով, աշխարհի ամէնէն հռչակաւոր անձերէն են: Պատմութիւնները փախուստի միջոց մըն են, անոնք երբեմն հաճելի ժամանց պարգեւելու ճամբով կրնան աւելի լաւ անձերու վերածել մեզ: Սակայն, կը թուի, թէ շատ աւելի խոր է անոնց դերը:

Թերեւս նոյն պատմութիւնները յաճախ պատմելու, վերապատմելու եւ մեր մեծագոյն պատմիչները տեւաբար փառաբանելու բուն պատճառը այն է, թէ մարդիկ կ՛ուզեն մաս կազմել հասարակաց պատմութեան մը: Սմիթ 11-րդ սալիկին վրայ յայտնաբերած էր ջրհեղեղի մեր պատմութիւնը: Կիլկամեշի դիւցազնավէպին 11-րդ սալիկը, որ նաեւ կը կոչուի «Ջրհեղեղի սալիկը», կը պատմէ Ութա-նափիշթըմ անունով տիպարի մը մասին, որ կը լսէ սումերական Էնքի աստուծոյ հրամանը` լքելու իր աշխարհիկ ինչքերը եւ կառուցելու նաւ մը: Էնքի անոր կը թելադրէ այս նաւուն մէջ փոխադրել իր կինը, ընտանիքը, իր քաղաքին արհեստաւորները, անասուններու ձագերը եւ սննդեղէնի պաշարները: Պատմութիւնը յար եւ նման է Նոյեան տապանի պատմութեան, որ նշուած է Գիրք Ծննդոցի եւ Քուրանի 71-րդ գլուխին մէջ:

Մարդիկ նոյն պատմութիւնները կը պատմեն հազարամեակներէ ի վեր: Գրագէտ Քրիսթաֆըր Պուքըրի համաձայն, գոյութիւն ունին միայն 7 հիմնական դիպաշարներ, որոնք քիչ մը տարբեր նրբերանգներով տեւաբար կը կրկնուին ժապաւէններու մէջ, պատկերասփիւռի պաստառին վրայ եւ վէպերու մէջ: «Հրէշը յաղթահարելու» դիպաշարը կայ «Պէյվուլֆ. ուոր աֆ տի ուոըրլտծ» դիւզազնավէպին մէջ, «աղքատութենէ հարստութիւն» անցումի գաղափարը` «Սինտրելլա» հեքիաթին եւ «Ճէյն Էյր» վէպին մէջ, «փնտռտուքի» դիպաշարը` «Իլիական»-ի եւ «Տը լորտ աֆ տը ռինկզ»-ի մէջ, «ուղեւորութեան եւ վերադարձի» դիպաշարը` «Ոդիսական»-ի եւ «Ալըս ին Ուոնտըրլենտ»-ի մէջ, «վերածնունդի» դիպաշարը` «Քնացող իշխանուհին» հեքիաթին եւ «Է Քրիսմըս քերըլ»-ի մէջ, ապա կայ նաեւ «կատակերգութիւնը»` որ կ՛աւարտի ամուսնութեամբ եւ «ողբերգութիւնը», որ կ՛աւարտի մահուամբ:

Որքան ալ պատմութիւնները օգնեն մեզի` հասկնալու իրական աշխարհը, անոնք իրական չեն: Արդեօք կարելի՞ է ըսել, թէ երեւակայական պատմութիւնները կը գերակշռեն: Սըրվանթէզ «Տոն Քիշոթ»-ի գլխաւոր տիպարին` Ալոնսօ Քիխանոյի մասին կը գրէ հետեւեալը. «Ան կը կարդար ամբողջ գիշերը` արեւամարէն արեւածագ, եւ ամբողջ օրը` արեւածագէն արեւամար, մինչեւ որ այսքան արթուն մնալէ եւ այսքան կարդալէ ետք չորցաւ անոր ուղեղը եւ ան կորսնցուց իր խելքը…»:

Սակայն յաջորդ առաւօտ Ալոնսօ Քիխանօ կը վճռէ ասպետ դառնալ, կը կերպարանափոխէ ինքզինք եւ կը դառնայ Տոն Քիշոթ, կ՛որոշէ հարթել իր սեփական ճամբորդութեան ուղին, ապա ճամբայ կ՛իյնայ` «արկածախնդրութիւն փնտռելով եւ ընելով այն բոլոր բաները, զորս, իր կարդացած գիրքերուն համաձայն, ըրած են իրմէ առաջ ապրած ասպետները»:

 

Share this Article
CATEGORIES

COMMENTS

Wordpress (0)
Disqus (0 )