50 Տարի Առաջ (14 Մարտ 1963)
Տոմսեր
Պատմութեան Վկայութիւններէն
Կարելի՞ էր խուսափիլ Ա. Աշխարհամարտէն եւ պահպանել խաղաղութիւնը` 1914-1918:
Այո՛, կը պատասխանէ պարոն Ֆոն Կիզըլ, որ Աւստրեւհունգար կայսրութեան դեսպանն էր Պելկրատի մէջ, 1914 յուլիսի ճակատագրական օրերուն:
Էտմընտ Թէյլըր, որ խիստ հետաքրքրական հատոր մը հրատարակած է Եւրոպայի կայսերական գերդաստաններու անկումի պատճառներուն մասին, կը յիշատակէ ուշագրաւ հետեւեալ դէպքը:
Սարայեւոյի զոյգ ոճիրները գործուած էին եւ Աւստրեւհունգարիա կը պատրաստուէր վերջնագիր տալու Սերպիոյ, ծանր պայմաններով, որոնք գրեթէ անընդունելի էին:
Եւրոպայի մթնոլորտը վառօդ կը հոտէր եւ ծանր հրետանիի անիւները կը սկսէին դառնալ դէպի սահմանագլուխ…
Քիչ մարդիկ կային, որոնք պիտի կարենային ճակատագրին հեռահաս ու դաւադիր ձեռքը պրկել` կասեցնելու համար ահաւոր արիւնահոսումը, հրէշային իր բոլոր բարդութիւններով…
Այդ քիչերէն մէկն էր Ռուսիոյ Պելկրատի դեսպան Նիքոլաս Հենրիքովիչ տը Հարթվիկ` չարաշուք այլ հեղինակաւոր դէմք մը, որուն ազդեցութիւնը մեծ էր թէ՛ Սերպիոյ կառավարութեան եւ թէ՛ Աւստրիոյ գահաժառանգ զոյգի ահաբեկիչ, յեղափոխական «Սեւ ձեռք» կազմակերպութեան վրայ:
Վախնալով ահաւոր բարդութիւններէն, որոնք մեծ աշխարհամարտի մը կրակը սկսած էին վառել պալքաններու մէջ, դեսպանը կ՛որոշէ օգնել խաղաղութեան եւ այդ նպատակով կ՛այցելէ Աւստրիոյ դեսպան ֆոն Կիզըլի:
Այս վերջինը, ուրախ` իր հիւրին տրամադրութենէն, ճաշի կը հրաւիրէ զայն:
Ռուս դեսպանը, հազիւ բերանը պատառ մը բան դրած, կ՛իյնար սակայն սեղանին վրայ: Հրաւիրուած բժիշկին ուրիշ բան ընել չէր մնար, բայց եթէ հաստատել անոր մահը…
Ռուսիա կը կասկածի անշուշտ, որ դեսպանը թունաւորուած էր աւստրիացիին կողմէ… Մթնոլորտը աւելի եւս կը ծանրանայ: Ժամանակը իսկապէս սուղ էր եւ ճակատագրին պէս անխնայ…
Դէպքերը կը գահավիժէին, որովհետեւ շատ դժուար է կասկածները փարատել մարդոց մտքին մէջ…
Հազիւ երկու շաբաթ ետք, Ս. Փեթերսպուրկի մէջ, կայսերական Գերմանիոյ դեսպան կոմս Ֆրիտրիխ ֆոն Փուրթալես, Ռուսիոյ տրուած վերջնագրին պատասխանը չստանալով, պատերազմի յայտարարութիւնը խիստ շեշտով կը կատարէ` Ռուսիոյ արտաքին գործոց նախարար Սարազովի ըսելով.
– Կայսերական գերման կառավարութիւնը մարտահրաւէրը կ՛ընդունի եւ պատերազմ կը յայտարարէ Ռուսիոյ դէմ:
Ասիկա ըսելէ ետք գերման դեսպանը կ՛երթայ պատուհանին մօտ, ու կը սկսի… լալ:
Սազանով կը ջանայ մխիթարել դեսպանը, որ կը հեկեկար.
– Այսպէ՜ս պիտի բաժնուէինք իրարմէ, մենք` տարիներու բարեկամներս… Ինչո՞ւ համերաշխութիւն չըլլար եւ երկու կողմերը չհաշտուէին…
Արդարեւ, Սազանով եւ դեսպան Փուրթալես բարեկամներ եղած էին:
Սակայն, ի վերջոյ, իրենք չէին պատերազմիկները… Ու միայն ռուսական կողմը` 1914-1917 աշխարհամարտի սպանդանոցին մէջ կը կորսնցնէր աւելի քան ինը միլիոն զինուոր, 76.3 առ հարիւրը դրօշի տակ կանչուած բոլոր ռուս երիտասարդներուն…
Հրա՞շք էր, որ յեղափոխութիւնը պայթեցաւ…
ԳԻՍԱՒՈՐ