Հեքիաթներով «Կամուրջ» Հայերի Եւ Ֆրանսացիների Միջեւ

Հարցազրոյցը` ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆԻ

Վերջերս Երեւանում  ներկայացուել է Յովհաննէս Թումանեանի հեքիաթների բեմադրութիւնը, որի բեմադրիչ-հեղինակը Սաթենիկ Խաչատրեանն է, ով այժմ բնակւում է Ֆրանսայում: Դեռեւս 2012թ. համանուն բեմադրութիւնը ներկայացուել է Ֆրանսայում: Բեմադրիչի խօսքով` նախագիծը նպատակ ունի մշակութային երկխօսութիւն ստեղծել երկու ազգերի` հայերի եւ ֆրանսացիների միջեւ:  Հեքիաթները ներկայացուել են հայերէնով, ֆրանսերէնով եւ Քարայիպեան կղզիների լեզուով` քրէոլով:

ՀԱՐՑՈՒՄ.- Հեքիաթը բաւական բարդ սեռ է: Ինչպէ՞ս ներշնչուեցիք այն բեմադրելու համարձակութեամբ:

ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Առհասարակ որպէս բեմադրիչ` ցանկացած գործին անդրադառնալն արդէն մեծ համարձակութիւն է, որովհետեւ պէտք է արդարացնես ընտրութիւնը: Այս պարագայում, երբ բեմադրում ես քո մշակոյթը ներկայացնող որեւէ գործ, պատասխանատուութիւնը քառապատկւում եւ տասնապատկւում է, որովհետեւ պիտի ներկայացնես լաւագոյնը, ինչ կայ քո մշակոյթի մէջ: Ի հարկէ, այստեղ կայ նաեւ պատուախնդրութեան հարց: Ասեմ նաեւ, որ Ֆրանսայում նախանձախնդրութեամբ էի վերաբերում իմ բոլոր արուեստագէտ ընկերներին (Ֆրանսա մեկնելու առաջին օրուանից եղել եմ թատերական միջավայրում), ովքեր մեծ ոգեւորութեամբ, սիրով, քնքշանքով, ուշադրութեամբ էին վերաբերում աշխարհի հեքիաթներին, ինչպէս, օրինակ,  ափրիկեան հեքիաթներին, սակայն նրանցից ոեւէ մէկը տեղեակ չէր հայկական հեքիաթների մասին: Դա էլ էր պատճառ, որ ես որոշեցի անդրադառնալ հայկական հեքիաթներին, բայց խնդիրն այն էր, որ հեքիաթները պէտք է ներկայացնէի այնպէս, որպէսզի դրանք չտուժէին ազգային քոլորիտով եւ միեւնոյն ժամանակ չճնշուէին ազգային խտացուած գոյներով, որպէսզի ֆրանսացի հանդիսատեսը  ժխտողական դիրք չընդունէր:  Ցանկութիւն ունէի նաեւ տեսնել, թէ մեր մշակոյթն ինչպէ՞ս է հնչում օտար մշակոյթ կրող արուեստագէտի մեկնաբանութեամբ: Հետեւաբար, առաջին օրուանից, երբ որոշեցի բեմադրել Թումանեանի հեքիաթները, եւ բեմադրութիւնը պէտք էր անէի երկու հոգով, թէեւ դրա մէջ կար նաեւ գործնական տարր, որպէսզի  այն հնարաւոր լինէր հեշտ տեղաշարժել: Յայտարարութիւն տուեցի ֆրանսական յատուկ կայքերում, որոնք նախատեսուած են դերասանների, արուեստագէտների համար` նշելով, որ փնտռում եմ ափրիկեան արմատներ ունեցող դերասանի, որը նաեւ երաժիշտ լինի: Իմ մտապատկերում յստակ էր այն ձեւաչափը, որով ուզում էի ներկայանալ, եւ ուրախ եմ, որ կարողացայ ներկայացնել իմ տեսլականը:

Հ.- Ինչո՞ւ հետաքրքրուեցիք ափրիկեան մշակոյթով:

Պ.- Միշտ շատ ընդհանրութիւններ եմ տեսել երկու մշակոյթների միջեւ, թէկուզ` մեր պարերի մէջ, որոնք այդքան ամուր են, հողի հետ շփման տարր ունեն, միեւնոյն ժամանակ այնքան տիեզերական են: Տպաւորութիւն է, թէ հայկական պարի մէջ որքան կանայք ձգւում են դէպի երկինք, այնքան տղամարդիկ իրենց ոտքերի զարկերով, հողին ամուր կառչած`  փորձում են ճեղքել հողը: Նոյնը կարող ենք տեսնել ափրիկեան պարերի մէջ, որը շատ ենթակայական կարծիք է: Իմ ուսումնառութեան տարիներին փոքրիշատէ աշխատել եմ արհեստավարժ պարադրողների հետ` ուսումնասիրելով ափրիկեան պարերը, եւ այդ զգացողութիւնն, իսկապէս, ունեցել եմ, ինչպէս նաեւ նրանց վերաբերմունքը կեանքի, մահուան, Աստծու նկատմամբ:

Ներկայացումն ունի երկու տարբերակ` առաջին տարբերակում իմ խաղընկերը մատակասքարցի արմատներ ունեցող դերասան է, իսկ երկրորդ տարբերակում` Քարայիպեան կղզիներից Եաննիկ Լուին: Ինչպէս գիտեք, Քարայիպեան կղզիներում նոյնպէս ափրիկեան խառնուրդ կայ,  որովհետեւ ժամանակին Ափրիկէից ժողովրդին տեղափոխել էին այդտեղ: Քարայիպեան կղզիները, այսպէս ասած` մշակութային խառնարան են դարձել: Ներկայացումը երկու տարբերակով բազմիցս խաղացել ենք Ֆրանսայի 10-ից աւելի քաղաքներում: Հանդիսասրահ ենք ունեցել, որտեղ հանդիսատեսը եղել է բացառապէս ֆրանսացի: Մեծ ուրախութեամբ կարող եմ նշել, որ մեր հեքիաթները հրաշալի  ընդունուեցին:

Հ.- Որքանո՞վ են մօտ իրականութիւնն ու հեքիաթը: Որպէս կանոն` արուեստագէտը ստեղծում է իր տարածութիւնը, իր մոլորակը, որը երբեմն իրականութեան հետ աղերս չի ունենում:

Պ.- Կարծում եմ` իրականութեանն ամենամօտ կանգնածը հեքիաթներն են, բայց դրանք ամենամէթաֆորիք ձեւով են արտացոլում իրականութիւնը: Թումանեանի հեքիաթներն ընտրելիս քաղաքական որեւէ աղերս չեմ  փորձել գտնել, փորձել եմ զերծ պահել հաղորդագրութիւններից: Իմ նպատակն այն էր, որ մեր հեքիաթները ֆրանսացի հանդիսատեսին ներկայացնէի` որպէս մեր  ազգային հարստութիւն:

Հ.- Կա՞յ ընդվզում իրականութեան դէմ: Առհասարակ հա՞շտ էք իրականութեան հետ:

Պ.-  Ես չեմ կարող հաշտ լինել իրականութեան հետ, առաւել եւս ստեղծագործողը չի կարող հաշտ լինել իրականութեան հետ, հակառակ դէպքում ստեղծագործելու նիւթ եւ առիթ չես ունենայ, եւ դա ոչ թէ ընդվզում է ընդվզման համար, այլ որովհետեւ իրականութիւնը գնահատում ես այնպիսին, ինչպիսին կայ: Դա չի նշանակում,թէ յոռետես եմ եւ չեմ նկատում իրականութեան լաւ կողմերը: Հաւատում եմ, որ կայ իրականութիւն, որը քեզնից անկախ է, եւ կայ իրականութիւն, որը կարող ես ստեղծել, եթէ շատ աշխատես եւ ցանկութիւն ունենաս աւելի բարձրացնել այն: Այդ իմաստով դա քրտնաջան աշխատանք է, որով պէտք է պահպանես   թանկ իրականութիւնը քեզ համար,թէեւ հնարաւոր չէ բացարձակապէս հեռու մնալ իրականութիւնից:

Հ.- Աշխարհը, կարծես, աւելի նիւթապաշտ է դառնում, հոգեւորի գիտակցութիւնը, կարծես, մթագնում է: Որքանո՞վ է դժուար թատերական աշխարհի մարդու համար աշխատել մի միջավայրում, որի «մրցակիցը»` ժամանակակից արհեստագիտութիւննների աշխարհը, աւելի զօրեղ է:

Պ.- Ինչ էլ փոխուի, որքան էլ աշխարհը արհեստագիտական զարգացում ապրի, որեւէ բան թատրոնին փոխարինել չի կարող: Թատրոն նշանակում է իրական, ակնթարթի շփում, եւ դա այն ակնթարթն է, որը դու երբեք չես կարող յետ բերել: Ցանկացած ժապաւէնը կարող ես հարիւր անգամ նայել, հարիւր անգամ ըմբոշխնել,  մինչդեռ ներկայացումը կարող ես հարիւր անգամ նայել` երկու հարիւր տարբեր զգացողութիւններ ունենալով: Դերասանը երբեք  չի կարող նոյն կերպ խաղալ եւ հանդիսատեսի զգացողութիւնը նոյնը չի մնայ: Այդ իմաստով թատրոնը չի կարող մեռնել, որքան էլ պտոյտներ գործենք ժամացոյցի սլաքների ուղղութեամբ, միեւնոյնն է` մենք յանգելու ենք մի պարզ ճշմարտութեան, որից աշխարհն սկսել է` մարդկային շփման, ինչն ամենակարեւորն է: Ի հարկէ, ես որեւէ առարկութիւն չունեմ արհեստագիտութիւնների, վիրթուալ աշխարհի մասին, բայց ամէն ինչ իր տեղն ունի, ամէն ինչ հրաշալի է իր տեսակի մէջ, բայց որեւէ բան չի կարող փոխարինել թատրոնին:

Հ.- Ասելիքն անփոփո՞խ է մնում:

Պ.- Անփոփոխ է մնում ե՛ւ ասելիքը, ե՛ւ շփումը, եւ  թատրոնում ապրած այն պահը, որը երբեք չի կրկնւում: Թատրոնը մեռնող եւ յարութիւն առնող աստուածութիւն է, ամէն օր  մեռնում է եւ  ամէն բեմադրութեամբ ծնւում: Այն բնութեան, օրուայ, կեանքի պէս է:

Հ.- Ինչո՞ւ որոշեցիք մտնել այդ աշխարհ:

Պ.- Մասնագիտութիւններ կան, որոնք քեզ ընտրում են, եւ յետոյ գիտակցում ես, որ դա քո ընտրութիւնն էր: Գուցէ, միամիտ թուայ, բայց մանկապարտէզն  իր ազդեցութիւնն ունեցաւ իմ մասնագիտութեան վրայ: Թատրոնից զատ մի քանի մասնագիտութիւններ ունեմ: Թատերական հիմնարկ ընդունուելուն զուգահեռ  հեռակայ ուսուցմամբ սովորել եմ նաեւ Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի բանասիրութեան բաժանմունքում, հետագայում այդ ճիւղը շարունակեցի, եւ նախորդ տարի պաշտպանեցի թեկնածուական թեզս` ստանալով  բանասիրական գիտութիւնների  թեկնածուի աստիճան: Ցանկացած գործ անելիս միշտ մօտեցնում եմ այն թատրոնին: Եթէ ասեմ, թէ ապրում եմ թատրոնով, ապա դա ծեծուած արտայայտութեան պէս կը հնչի, դա պարզապէս իմ տեսակն է: Անընդհատ աշխատանք պէտք է տանես, որպէսզի յանկարծ չթերանաս, չլճանաս, ետ չմնաս ո՛չ ժամանակից, ո՛չ կեանքից: Դա նաեւ փոքր-ինչ վտանգ է պարունակում իր մէջ` պէտք է այնպէս անել, որ նախասիրութիւնդ չյաղթի մասնագիտական արհեստավարժութեանդ: Ես ուրախ եմ, որ Ֆրանսայում ապրելով` ուրիշ ընտրութիւն չունեմ, ամէն օր պէտք է աշխատես, որպէսզի աճես, որովհետեւ ամէն բան այնքան արագ է ընթանում, անընդհատ գալիս է նոր սերունդ, որը շատ հարցերում աւելի պատրաստուած է: Պէտք է հասկանաս, որ ընտրութեան հնարաւորութեան չունես, եթէ ապրում ես այդ աշխարհում, անընդհատ պէտք է աշխատես քեզ վրայ:

Հ.- Սաթէ, ձեր նախագիծը ուրախալի է յատկապէս այն առումով, որ իրականացւում է նաեւ Հայաստանի մարզերում: Վերջին տարիներին Հայաստանը աւելի քան «երեւանակենտրոն» է դարձել, եւ հետաքրքիր է` ինչպէ՞ս որոշուեց, որ նախագիծը իրականացուելու է նաեւ մարզերում:

Պ.- Ի սկզբանէ նշուեց, որ համագործակցութիւնը Հայաստանի հետ է: Մենք մեր առջեւ դրած պահանջներին հաւատարիմ մնացինք: Ծրագիրն իրականացուել է քոյր քաղաքների շրջանակներում, եւ ընտրուել էին այն քաղաքները, որոնք քոյր քաղաքներ են Ֆրնասայի քաղաքների հետ: Կարեւորագոյն նպատակը ոչ թէ մարզերում ֆրանսերէնի հանդէպ սիրոյ խրախուսումն էր, այլ` մեր բեմադրութիւնները ցուցադրելն  մարզերում, որտեղ կարօտ կայ թատրոնի հանդէպ, որտեղ մեծ յարգանքով են վերաբերում թէկուզ հէնց այն հանգամանքին, որ Երեւանից դուրս ընտրել ենք նաեւ մարզերը:

Հ.- Արդեօ՞ք նախագիծը շարունակական է լինելու:

Պ.- Նախ ասեմ, որ մենք դեռ չենք աւարտել  նախագիծը, դեռ Հայաստանի մի քանի քաղաքներում ներկայացնելու ենք բեմադրութիւնը: Իհարկե, կան նաեւ բացթողումներ, որոնք հետագայում պէտք է շտկել, ինչպէս, օրինակ, մարզերի դերասաններին աւելի  մեծ տեղ տալը: Գործնականում անհրաժեշտ էր տեսնել այդ բացթողումները, որպէսզի հետագայում շտկենք դրանք: Մենք աշխատում ենք նաեւ, որպէսզի բեմադրութիւնը ներկայացուի Եւրոպայից դուրս: Բանակցութիւններ ենք վարում Քանատայի հայ համայնքի հետ, Իրանի հետ, եւ յոյս ունեմ, որ բոլոր երկրներում, որտեղ հայեր կան, նախ հնարաւորութիւն կ՛ունենանք ներկայանալ իրենց, իսկ դրանից զատ ակնկալում եմ, որ  այս բեմադրութիւններով կարող ենք ներկայանալ  հեքիաթի միջազգային փառատօններին: Իմ նպատակը հայկական մշակոյթի տարածումն է: Ես միշտ ասում եմ, որ  ներկայացումը չեմ պատրաստում միայն հայերի համար, այլ պատրաստում եմ նաեւ հայերի համար, նրանց համար, ովքեր մեր մշակոյթին ծանօթ չեն, եւ սա առիթ է, որ ծանօթանան մեր մշակոյթին:

Հ.- Թումանեանի հեքիաթներից ո՞ր հերոսի կերպարին էք մօտ:

Պ.- Չեմ կարող ասել, որովհետեւ դրանց նայում եմ` որպէս բեմադրիչ: Որպէս խաղարկային հեքիաթներ կարող եմ առանձնացնել «Քաջ Նազարը», «Բարեկենդանը», «Կիկոսի մահը», որոնք շատ թատերային են: Ինձ համար անհեթեթի թատրոնը` ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ից, Պեքեթից առաջ սկսուել է Թումանեանի «Կիկոսի մահով»: Աւելի մեծ անհեթեթի թատրոն, քան «Կիկոսի մահն» է, չկայ ինձ համար: Դա այն հեքիաթն է, որը ֆրանսացի հանդիսատեսի մէջ ամենամեծ աշխուժութիւնն է առաջացրել:

Հ.- Մենք յաճախ փնտռում ենք ապրելու իմաստը, ինչի լաւագոյն պատասխաններից տալիս է արուեստը: Ինքներդ ինչպէ՞ս էք ընկալում կեանքի իմաստը:

Պ.- Շատ մեթաֆիզիքական հարց է: Պատասխանները կարող են տարբեր լինել` որպէ՛ս մարդ, որպէ՛ս արուեստագէտ: Որպէս մարդ` լինելով արուեստի սիրահար, կեանքի իմաստն առաջին հերթին ընտանիքի մէջ է, որովհետեւ ընտանիքն արուեստի դրսեւորում է  ինձ համար ընտանեկան յարաբերութիւններում էլ պէտք է լինի արուեստ: Բախտն ունեմ կողքիս ունենալ մի ամուսին, որը նաեւ արուեստի մէջ է: Մեր յարաբերութիւնները ձեւաւորուել են որպէս արուեստագէտներ: Արուեստը մեծ դեր ունի մեր ընտանիքում, եւ մեր ընտանիքը մեծ դեր ունի արուեստում: Որպէս հայ, որպէս քրիստոնեայ` կարեւորում եմ այն հանգամանքը, որ պէտք է աւելի լաւը լինել ամէն օր, աւելի առաջ գնալ` հաւատարիմ լինելով թէ՛ իմ ազգային պատկանելիութեանը, թէ՛ ինձ` որպէս արուեստագէտի, թէ՛ որպէս մարդու, այն արժէքներին, որոնք ստացել եմ իմ ընտանիքից, որի  դրոշմը  մեծ է իմ արուեստի վրայ: Իսկ հաւատարմութիւնը նաեւ աշխատանք է պահանջում: Այն  շատ աւելի խորը շերտեր ունի, որոնց մասին խօսում եմ: Մեր հայեացքը միշտ  ուղղուած է դէպի Հայաստան:

Երեւան-Պէյրութ