Հայ Բանաստեղծութիւնը Նոր Տարածութեան Մէջ

Հարցազրոյցը վարեց ՄԵԼԱՆԵԱՅ ԲԱԴԱԼԵԱՆԸ

Պէյրութում արաբական «Տար էլ Մուրատ» հրատարակչատունը պատրաստել եւ լոյս է ընծայել հայ բանաստեղծութեան արաբերէն թարգմանուած մի շքեղ ու մեծածաւալ հատոր` «Մեր բանաստեղծները` Հայաստանի փառքը կերտողները» խորագրով:

Արաբալեզու գրական-ընթերցողական բազմամիլիոն աշխարհին հայ քնարերգութեան ստուարածաւալ հատորի ներկայացումը յիրաւի հայ մշակոյթի գնահատման բարձր արտայայտութիւն է: Մեզ համար այս գրքի լոյսընծայումը, անկասկած, մեծ երեւոյթ է: Սա ասելու համար նկատի ունենք ի հարկէ առաջին հերթին գրքի շքեղագոյն հրատարակութիւնը, այն վերաբերմունքը, որ ցուցաբերել են արաբ հրատարակիչները հայ մշակոյթի, հայ գրականութեան հանդէպ: Հատորը ներկայացնում է հայ քնարերգութեան ընթացքը Ե. դարից մինչեւ մեր օրերը, մինչեւ ԻԱ. դար: Հայ գրական ընթացքը առաւել համապարփակ ներկայացնելու համար արաբ հրատարակիչները գրքի էջերում ներընկալել են նաեւ մեր ազգային մշակոյթի տարբեր շերտեր` զուգընթեր ժամանակային համապատասխանութեամբ ներկայացնելով հայ հնագոյն շրջանի ձեռագրարուեստի նմուշներ, միջնադարի մանրանկարչութիւն, գորգարուեստ եւ ԺԷ.-ԺԸ դարից մինչեւ մեր օրերը հայ գեղանկարչութեան վարպետների հանրայայտ գործեր: Նման բովանդակութեամբ եւ մակարդակով այսպիսի հրատարակութիւն որեւէ ժամանակ հայ որեւէ համայնքում կամ երկրում առայժմ թերեւս չի եղել, որի համար մեր խորին շնորհակալութիւնը պէտք է յայտնենք հրատարակիչներին, թարգմանչուհուն, գրքի տպագրութիւնն իրականացնող բոլոր աջակիցներին:

Գրքի հրատարակման աշխատանքներին Հայաստանից մասնակցել է գրականագէտ Երուանդ Տէր Խաչատրեանը, իր խնդրանքով նաեւ` արուեստաբան Շահէն Խաչատրեանը: Խմբագրութեան խնդրանքով Երուանդ Տէր խաչատրեանը ներկայացրեց գրքի ստեղծման նախապատմութեան եւ կազմման հետ կապուած մի շարք մանրամասներ, իր տպաւորութիւններն ու վերաբերմունքը յայտնեց նաեւ Շահէն Խաչատրեանը:

ԵՐՈՒԱՆԴ ՏԷՐ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ. – 2011 թուականի յունիսի 11-ի գիշերը Պէյրութից պիտի վերադառնայի Երեւան: Ցերեկը զանգահարեց վաղեմի ընկերս ու բարեկամս` տոքթոր Յարութիւն Նագուլեանը (Նիկոլեան): Ասաց, որ ինչ որ գրքի հրատարակութեան հարց կայ, եւ որ ես կարող եմ օգտակար լինել: Տոքթոր Նագուլեանը մասնագիտութեամբ բժիշկ է եւ` Լիբանանում յայտնի բժիշկ, ուսանել է Երեւանում եւ ապա Լոնտոնում: Նա էութեամբ եւ նկարագրով մշակոյթի մարդ է, արուեստագէտ անձնաւորութիւն, բանաստեղծ ու նկարիչ, Պէյրութի հանրային-մշակութային կեանքի երեւելի դէմքերից մէկը: Տոքթոր Նագուլեանը այն հայերից է, ում սիրտը միշտ հայաստանեան լեռներում է: Ինքը, անշուշտ, շատ բան գիտէր, բայց քիչ բան ասաց: Այդ յետոյ պարզուեց, որ գրքի ստեղծման գործի սկզբում կանգնած առաջին անձն է ինքը:

Մարդիկ մեծ նպատակ են դրել իրենց առջեւ` հայ բանաստեղծութեան մի մեծ ու շքեղ հատոր ներկայացնել արաբ ընթերցողին, աշխատում են արդէն մի քանի տարի, բայց գործը առաջ չի գնում: Թարգմանչի օգնութեամբ երկար զրուցեցինք «Տար էլ Մուրատ» հրատարակչատան սեփականատէր տոքթոր Միշել Մուրատի հետ: Ես խնդրեցի ցոյց տալ իրենց հաւաքած նիւթերը: Նստեցինք համակարգչի առջեւ եւ քննարկեցինք իրենց արած գործը:

Իրենց պատկերացումները շատ թերի էին, մարդիկ շատ էին ջանացել, բայց չէին կարողացել Լիբանանում ամբողջական նիւթ հաւաքել: Հին նիւթը գրեթէ ամբողջութեամբ խոտանուեց, երկար քննարկեցինք ու պայմանաւորուեցինք գրքի ծաւալի, բնոյթի, ընդգրկման շուրջ: Հիմնական խնդիրը գրքի ծաւալը նկատի առնելով, այն էր, որ բանաստեղծական տողերից ազատ տարածութիւնները օգտագործուէին հայ մշակոյթի, հայ կերպարուեստի, հայ պատմութեան իրակութիւնները ներկայացնելու համար:

Գրքի հետ կապուած հարցերը մանրամասն քննարկելուց յետոյ, ի վերջոյ, ընդհանուր պատկերացման եկանք: Ես յանձն առայ աշխատակցել ու վերադարձայ Երեւան: Եւ սկսուեց նիւթի հաւաքչական վիթխարի աշխատանքը` հայ կերպարուեստի տասնեակ ու տասնեակ ալպոմներ, գրքեր, քաթալոկներ եւ այլն, եւ այլն: Բարեբախտաբար շատ բան հնարաւոր եղաւ հնագրավաճառներից ձեռք բերել, ինչ-որ բաներ գրախանութներից` նաեւ նկարիչ ընկերներից: Դիմեցի առանձին անձանց, ինչպէս, օրինակ, Սարօ Կալենցին, Քոչարի թանգարանի տնօրէն Լալա Քոչարին, Արամ Իսաբեկեանին եւ ուրիշների: Եւ մարդիկ սիրայօժար պատրաստեցին իմ խնդրած նիւթերը` տասնեակ ու տասնեակ կտաւների վերարտադրութիւններ, լուսանկարներ, կենսագրական նօթեր եւ այլն, եւ ելեկտրոնային տարբերակով յանձնեցին ինձ: Ինչ վերաբերում է Այվազովսկուն եւ Սարեանին, բնականաբար պիտի դիմէի Շահէն Խաչատրեանին, լաւագոյն ալպոմներն իրենն են, իր հրատարակածները, եւ ինքն ունի նրանց ամբողջական հաւաքածոները: Եւ նա նոյնպէս սիրայօժար տրամադրեց դրանք: Եղիշէ Չարենցի անուան գրականութեան եւ արուեստի թանգարանը նորոգման պատճառով փակ էր, չէր գործում: Այդ հանգամանքը շատ դժուարացրեց գրական նիւթի հետ կապուած աշխատանքները` մեր գրողների լուսանկարների բնօրինակների եւ այլ նիւթերի անմատչելիութեան առումով:

Գիրքը նախնական տարբերակում մէկ ամբողջական առաջաբան պիտի ունենար, հետագայում սակայն մտածեցի, որ մեր գեղանկարչութեանը, այնուամենայնիւ, առանձին հեղինակային անդրադարձ է անհրաժեշտ: Ես ճիշդ համարեցի դիմել Շահէն Խաչատրեանին: Նա սիրով յանձն առաւ եւ գրեց այդ առաջաբանը: Հաւաքուած նիւթը հսկայական ծաւալ առաւ, որովհետեւ ե՛ւ հայ մանրանկարչութիւն կար, ե՛ւ զարդարուեստ, ե՛ւ գեղանկարչութիւն: Այստեղ է, որ ուզում եմ մի մեծայարգ մարդու անուն տալ` շատ սիրելի, բացառիկ մի անձնաւորութեան` սուրիահայ բարեգործ ու բարերար Գաբրիէլ Չեմպերճեանի անունը, առանց որի օգնութեան` հնարաւոր չէր այդ վիթխարի նիւթը հասցնել Լիբանան:

Պէյրութում արդէն սկսուեցին ուղարկուած նիւթի թեքնիք մշակման աշխատանքները: Երբեմն նոյն գրողի տասնեակ նկարներից ելեկտրոնային մշակմամբ պիտի առաւելագոյն որակ ստանային` բնօրինակը կամ բնօրինակից պատճէնուածը չունենալու պատճառով:

Հ.- Ո՞րն է եղել գիրքը կազմելու հիմնական սկզբունքը: Այսինքն` ինչպէ՞ս է կատարուել ընտրութիւնը:

Ե. Տ. Խ.- Մէկ գրքի ծաւալում ընդգրկել հայ քնարերգութեան հնագոյն ժամանակներից մինչեւ մեր օրերը, մանաւանդ երբ գրքում պէտք է նաեւ կերպարուեստ եւ մշակոյթ լինի, որքան էլ լաւ տրամադրուած լինեն հրատարակիչները, շատ դժուար, գրեթէ անկարելի բան է: Հիմնական ընտրութիւնը արել են իրենք` հրատարակիչներն ու թարգմանիչը: Վերջնական ընտրութեան աշխատանքներին, անցած տարի աշնանը, ցաւօք, հնարաւորութիւն չունեցայ մասնակցելու համալսարանական զբաղուածութեանս պատճառով: Սակայն նախընթաց 1-2 տարիների ընթացքում, չափազանցութիւն թող չթուայ, շատ յաճախ գրեթէ ամէն օր, երբեմն նոյնիսկ 1-2 ժամ, խօսել ենք հեռախօսով, խորհրդակցել:

Ինչ վերաբերում է բանաստեղծ հեղինակների ընտրութեանը, ես մասնակցել եմ որոշ հեղինակների ընտրութեանը, այն առումով, որ նրանք պարտադրաբար լինեն, այլ հեղինակների ընտրութիւնը արել են իրենք` հրատարակիչներն ու թարգմանիչը: Հեղինակների ընտրութեան վերաբերեալ տարակարծութիւններ եմ լսել, ինքս էլ որոշ առարկութիւններ ունեմ, այդ մասին դեռ կ՛ասեմ, բայց քանի որ սա գիտական, ակադեմական հրատարակութիւն չէ, որ համապատասխանի հայկական գիտական մտքի պահանջներին, եւ կապւում է թարգմանչի նախասիրութիւնների եւ կարողութիւնների հետ, մենք շատ բան չենք կարող պահանջել: Վերջապէս կայ անհատական մօտեցման իրաւունքը, որ անկարեւոր հանգամանք չէ: Առհասարակ ասեմ, որ գիրք կազմելը կամ ալպոմ կազմելը հաւասար է մենագրութիւն գրելուն: Լիոնելօ Վենթուրին, օրինակ, երբ պատկերագրքեր էր կազմում, դրանք փաստօրէն մենագրութիւններ էին, անհատական բարձր ճաշակի, գիտական խոր իմացութեան եւ մտածողութեան ամբողջական համակարգի արգասիք:

Հ.- Ձեր ներկայացրած նիւթից շա՞տ բան է դուրս մնացել:

Ե. Տ. Խ.-  Ահռելի: Այդ վիթխարի քանակութիւնից ընտրուել է մի որոշ մաս: Իրենք բացատրութիւն ունեն, ի հարկէ, համոզիչ` ինչ-որ առումով: Մի օրինակ ասեմ: Գրքի սուփեր-շապիկին տպագրուած է Տիգրան Թոքմաջեանի նկարի մի հատուածը: Արուեստի առումով այդ նկարը արուեստի երեւելի ստեղծագործութիւն չէ, բայց իրենց համար շատ կարեւոր է, որ նկարում հայ մայրը մի ձեռքով երեխային է գրկել` ողբերգական այն դէպքերի ժամանակ, միւս ձեռքով գիրքն է պահում: Իրենք ընտրութեան իրենց սկզբունքներն ու մեկնաբանութեան իրենց կերպը ունեն, շատ դէպքերում հաշուի են առել արաբական միջավայրը, արաբական մտածողութիւնը, հոգեբանութիւնը եւ ոչ թէ բարձր արուեստի գեղագիտական սկզբունքները: Այդ պատճառով է, որ ընտրուած է, օրինակ, Արշակ Ֆեթուաճեանի «Սասունցի կինը»է նկարը եւ դրուած է երկու էջով` որպէս սասունցիների հոգեկան արիութեան, ուժի, դիմադրութեան ու պայքարի արտայայտութիւն: Անշուշտ, մեր ուղարկած նիւթերի մէջ արուեստի շատ աւելի մեծ երեւոյթներ կային, որոնք այս եւ նման հանգամանքների պատճառով այդ գրքում տեղ չեն գտել:

Հարց տուեցիք գրքի ստեղծման սկզբունքների վերաբերեալ: Սա ի հարկէ տարամերժ կարծիքների տեղիք է տուել: Հիմնական ընդհանուր սկզբունքը եղել է արեւելահայ եւ արեւմտահայ գրականութիւնը ներկայացնել միասնաբար, Վահագնի ծնունդից, ապա Ե. դարից մինչեւ մեր օրերը` որպէս հայ միասնական գրականութիւն, եւ ներկայում ապրող հեղինակներից, Հայաստանի եւ սփիւռքահայ, մէկական գրող, որպէս մեր գրականութեան երկու դրսեւորումների, երկու գծերի` արեւմտահայ գրականութեան եւ արեւելահայ գրականութեան շարունակողներ` խորհրդանշական առումով: Գրքից դուրս են մնացել` Խաչատուր Աբովեանը, Միքայէլ Նալբանդեանը, Ռափայէլ Պատկանեանը: Մկրտիչ Պեշիկթաշլեանը գրքում չկայ: Բայց կայ մէկ բանաստեղծութեամբ յայտնի Գարեգին Պեշկեոթուրեանը: Սփիւռքահայ բանաստեղծներից գրքում տեղ է գտել Պեպօ Սիմոնեանը, Հայաստանի ապրող բանաստեղծներից ընտրուել է Հենրիկ Էդոյեանը: 20-րդ դարի հեղինակներից չկան Զահրատը` մեր մեծատաղանդ անհատականութիւններից մէկը, Նիկողոս Սարաֆեանը, Յարութ Կոստանդեանը: Փոխարէնը կայ Վահէ-Վահեանը, կայ Անդրանիկ Ծառուկեանը, որ աւելի արձակագիր է, քան բանաստեղծ, Մուշեղ Իշխանը: Ապրող հեղինակներից գրքում պէտք էր ընդգրկուէին ի հարկէ Աբրահամ Ալիքեանը, ի հարկէ Զարեհ Խրախունին` իրենց վաստակի ու ճանաչումի համար: Բայց, նորից եմ կրկնում, այդ հարցերը հիմնականում որոշել է հրատարակչութիւնը:

Գրքում լաւ բան շատ կայ, եւ շատ լաւ բան կայ: Եւ շատ կայ:

– Օրինա՞կ:

Ե. Տ. Խ.- Օրինակ, Ինտրան: Ինտրայից մէկ պահպանուած նկար կայ, որ նա նկարել է 1894 թուականին: Կոչւում է «Պաֆրայի ճամբան», եւ դա, առաջին անգամ գունաւոր, բնագրից վերատպուած է գրքի զոյգ էջերին:

Հ.- Նկարիչների գործերի ընտրութեան պարագայում եւս այս նո՞յն սկզբունքն է գործել:

Ե. Տ. Խ.- Այո՛, ինչպէս ասացի, նկատի է առնուած որոշ նկարների պատմողական բնոյթը մասնաւորապէս Եղեռնի հետ կապուած: Ի վերջոյ խորքում գիրքը նուիրուած է հայոց մեծ ողբերգութեան 100-րդ տարելիցին: Այնպէս որ, ընտրութեան պատասխանատուութիւնը հիմնականում ընկնում է հրատարակչութեան եւ թարգմանչի վրայ:

Հ.- Պրն. Խաչատրեան, ձեր տպաւորութիւնները գրքից, պէյրութեան շնորհահանդէսից ինչպիսի՞ն են:

ՇԱՀԷՆ ԽԱՉԱՏՐԵԱՆ.- Արաբերէն թարգմանուած մեր բանաստեղծութիւնների այս ժողովածուն, որ անսովոր հրատարակութիւն է, կարող է մեծ դեր խաղալ հայ եւ արաբ ժողովուրդների յարաբերութիւններում: Արաբ ժողովուրդը, որ այնքան ջերմ հաղորդակցութեան մէջ է եղել մեզ հետ ինչպէս անցեալում, այնպէս էլ հիմա, եւ այսօր էլ դա շարունակւում է:

Այս գրքի մասին որեւէ նախնական տեղեկութիւն, թէ ինչպէս է կազմակերպուել հրատարակութիւնը, չեմ իմացել: Տեղեկացայ միայն իմ ընկերոջից` Երուանդից, որն առաջարկեց ինձ ընտրել այնպիսի նկարներ, որոնք առնչուեն ներկայացուող բանաստեղծութիւնների ընդհանուր ոգուն: Ես մտածեցի ընտրել հայ նկարիչների այնպիսի գործեր, որոնք բովանդակութեամբ լինեն նոյնքան բանաստեղծական: Ընտրեցի 19-20-րդ դարերի շուրջ 45-50 աշխատանք` պատրաստեցի CD-ի վրայ, եւ հայ նկարիչների մասին ոչ ծաւալուն, համառօտ գրութիւն: Դրանից յետոյ միակ տեղեկութիւնը, որն ինձ հասել է, Պէյրութի հրաւէրն էր: Մենք ներկայ եղանք շնորհանդէսին, ծանօթացանք գրքին, ուրախ եղանք, որ այդպէս շքեղ, հանդիսաւոր կազմակերպուած էր, շուրջ 1500 հրաւիրեալների մասնակցութիւն կար, եւ տպաւորուեցինք աւելի, երբ նոյն երեկոյին բաւականին քանակութեամբ գրքեր վաճառուեցին:

Իմ ներկայացրած նկարներից, յատկապէս` Այվազովսկու եւ Սարեանի, այնպիսի ընտրութիւն էի մտածում կատարել, որ քնարական, դրախտային մթնոլորտ ունենային եւ այդպիսի տպաւորութիւն թողնէին: Այդ իմաստով շատ գոհ եմ:

Միակ բանը, որ կարող եմ աւելացնել, այնտեղ Պէյրութում, ցանկութիւն, առաջարկ եղաւ արաբերէնով տպագրել Այվազովսկու մասին իմ գիրքը: Ուրախ կը լինեմ, որ արաբերէն լեզուով նոյնպէս ծանօթանան Այվազովսկուն:

Հ.- Պրն. Տէր Խաչատրեան, Դուք ընգծեցիք թարգմանչուհու նախասիրութիւնը եւ կարողութիւնը. ո՞վ է նա:

Ե. Տ. Խ.-  Բանաստեղծութիւնների թարգմանչուհին Ժիւլի Մուրատն է, որն ապրում է Փարիզում: Ես երկար զրուցել եմ նրա հետ: Նա լաւ տիրապետում է հայերէնին, կարող եմ ասել, որ լաւ գիտի մեր գրականութիւնը, եւ սա հայ գրականութեան նրա առաջին թարգմանութիւնը չէ: Թարգմանչի նախասիրութիւնների հետ ի հարկէ պէտք է հաշուի նստել: Սա գեղարուեստական գործ է, ակադեմական, բանասիրական հրատարակութիւն չէ, որ ցոյց տայ հայ գրականութեան, հայ կերպարուեստի գիտական, ճշգրիտ, հաւասարակշռուած, քննուած պատմութիւնը, ընթացքը, զարգացումը եւ այսօրուայ պատկերը: Արաբերէն իմացող գրական մեր միջավայրում եղան դժգոհութիւններ, թէ բանաստեղծութիւնները երբեմն բառացիօրէն չեն համապատասխանում բնագրին: Սա անլուրջ մօտեցում է: Թումանեանի թարգմանութեամբ «Ձմեռուայ իրիկունը» բառացիօրէն չի համապատասխանում Պուշկինի ստեղծագործութեանը: Բայց այս թարգմանութիւնը ոչ թէ հանճարեղ, այլ հանճարեղագոյն է, թող թոյլ տրուի նման բառ սարքել եւ ասել, որ աւելի կատարեալ թարգմանութիւն դժուար, ուղղակի անկարելի է պատկերացնել, եւ որեւէ մէկը Թումանեանի այս թարգմանութիւնից յետոյ նոյնիսկ պէտք չէ փորձի նորից թարգմանել այն: Խօսել բառացի թարգմանութեան մասին` բանաստեղծութեան պարագային ճիշդ չէ. կայ գեղարուեստական թարգմանութիւն եւ կայ ճշգրիտ թարգմանութիւն, դրանց նպատակները տարբեր են, եւ մտածողութիւնը տարբեր է: Ճշմարտութիւնն այն է, որ արաբական գրական մշակութային աշխարհում գիրքը բացառիկ տպաւորութիւն էր թողել, բոլորը հիացած-սքանչացած էին հայ քնարերգութեամբ, ասում էին` բանաստեղծութիւնները կարծես արաբերէն են գրուած, արաբերէն են հնչում: Փաստօրէն գիրքը հասել է իր նպատակին. այն բարձր պատկերացում է տալիս հայ քնարերգութեան մասին: Թող ապագայում աւելի ճշգրիտ ու առաւել կատարեալ թարգմանութիւններ լինեն: Սա մէկ անհատի կատարած թարգմանութիւն է, եւ պէտք է հաշուի առնենք, որ նոյն անհատը թարգմանել է ամենատարբեր հեղինակների: Ասեմ, որ այս առումով նոյնպէս որոշ վերապահ մօտեցումներ կան: Գրականութեան պատմութիւնը սակայն սրա պատասխանը եւ սրա լաւագոյն օրինակներն ունի: Վիլհելմ Լեւիկը, օրինակ, մեծատաղանդ մի անձնաւորութիւն, թարգմանում էր եւրոպական միջնադարի բանաստեղծներից սկսած մինչեւ Ի. դարի բանաստեղծները, եւ տարբեր ժողովուրդների: Եւ բացառիկ ու փառահեղ թարգմանչի համարում ունէր: Կարեւորը` երբ մարդ կարողանում է դա պատուով կատարել:

Հ.- Վերոյիշեալ կարծիքի յիշատակումը հարցադրման տեղիք է տալիս: Արաբները հայերի հետ համատեղ ապրելու պատմական փորձ ունեն, իսկ յետեղեռնեան շրջանում միանգամայն տարբեր, աւելի ջերմ յարաբերութիւններ ձեւաւորուեցին: Հայ մշակոյթը, գրականութիւնը միթէ՞ այսքան ժամանակ անհաղորդ են եղել անգամ մտաւորական շրջանակներին:

Ե. Տ. Խ.-  Իմ առաջաբանը վերնագրել եմ «Հայ բանաստեղծութիւնը նոր տարածութեան մէջ»: Արաբական վիթխարի տարածութիւնն է դա: 300 տարի արաբները իշխել են մեր երկրում եւ անկարելի էր, որ նրանց լեզուն իր ազդեցութիւնը չունենար մեր գրականութեան վրայ: Մեծ գիտնական Մանուկ Աբեղեանը, յետոյ Արշակ Չոպանեանը, ուրիշներ մատնանշում կամ ակնարկում են Նարեկացու «մատեանի» կապը արաբ գրականութեան հետ: Հաւանաբար մեր բանաստեղծները ճանաչել են կամ իմացել են Մութանապիի եւ այդ ժամանակների արաբ այլ մեծ բանաստեղծների քնարերգութիւնը, գրականութիւնը: Ցաւօք սրտի, գիտականօրէն ուսումնասիրուած չէ հայ քնարերգութեան կապը արաբական գրականութեան հետ: Աւելի քան 200 միլիոն արաբախօս աշխարհին հայ քնարերգութեան հրաշալի գիրք է մատուցւում: Ակնյայտ է մեր նկատմամբ արաբ հրատարակիչների առանձնակի համակրանքն ու յարգանքը, նոյնիսկ հրատարակչական աշխատանքների որոշ դրուագներում: Շատ բան չեմ կարող մանրամասնել ու ասել յարգելի պատճառներով: Ուղղակի հաւատացէք խօսքիս:

Ինչ վերաբերում է ձեր ակնարկին, ապա լեզուական պատնէշը դեր ունի անշուշտ: Ինչու՞ մինչեւ հիմա Նարեկացու եւ արաբական գրականութեան կապը գիտականօրէն ուսումնասիրուած չէ: Շատ պարզ պատճառով` այդ գիտակները, գիտնականները չկան: Հայ գրականագէտները արաբերէն չգիտեն, արաբ գրականագէտները հայերէն չգիտեն: Յետոյ` դա արաբների խնդիրը չէ, մեր խնդիրն է:

Կրկին անդրադառնալով մեզ համար շատ կարեւոր այս հրատարակութեանը` ասեմ, որ արաբական վիթխարի աշխարհում հայ ժողովուրդը ներկայանում է մշակութային պատկառելի ժառանգութեամբ:

Հ.- Անշուշտ, նման հրատարակութիւնը իրականութիւն չէր դառնայ առանց բարերար ձեռքի. ովքե՞ր էին նրանք:

Ե. Տ. Խ.- Լիբանանում գրքի հրատարակման աշխատանքներին մեծապէս օգնել են, ինչպէս արդէն ասացի, տոքթոր Յարութիւն Նագուլեանը, ինչպէս նաեւ հրաշալի նկարիչ Շահէ Տէր Յարութիւնեանը: Ինչ վերաբերում է այս մեծածաւալ աշխատանքների հովանաւորներին, ասեմ ձեզ, որ գրքի հրատարակութեան հովանաւորը Երջօ Սամուէլեանն է` պայծառ, հայրենասէր մի անձնաւորութիւն, լիբանանցի գործարար եւ բարերար, որի գործը Չինաստանում է, իսկ հոգին` հայութեան հետ:

Իր համեստութիւնը խնայելով չեմ ուզում ասել այն վիթխարի ներդրումների մասին, որ նա արել է հայկական կեանքում: Բաւական է յիշել Լիբանանի նոր առաջնորդարանը, բացառիկ գեղեցկութեան եւ շքեղութեան նոր սրահը, Երեւանում Մատենադարանի նոր մասնաշէնքի կահաւորումը: Ահա այդ բացառիկ հետաքրքական անձնաւորութիւնն է, որ յանձն առաւ այս գրքի հովանաւորումը եւ իրագործեց այն:

Հ.- Ի՞նչ զգացողութիւն, ապրումներ ունեցաք այդ երեկոյ իբրեւ հայ մարդ, իբրեւ հայաստանցի մտաւորական, գրականագէտ, երբ նման շուքով օտարները պատւում, փառաւորում էին հայ բանաստեղծութիւնը, հայ գիրքը:

Ե. Տ. Խ.- Առաջին զգացումս հպարտութիւնն էր հայ բանաստեղծութեան, հայ մշակոյթի համար: Եւ ի հարկէ` ազգային արժանապատուութեան խոր զգացումը: Ճիշդ է, հայ բանաստեղծութիւնը թարգմանուել է արաբերէն, բայց դա բովանդակութեամբ հայ գիրք է: Այդ գրքի էջերում մեր բանաստեղծութիւնն է, մեր մշակոյթը: Եւ յարգանքն ու խոնարհումը իրականում հայ գրականութեան եւ մշակոյթի հանդէպ էր: Եւ, յետոյ, ես կ՛ուզենայի, շա՜տ կ՛ուզենայի, որ երբեւէ Հայաստանում որեւէ հայ գիրք արժանանար հրապարակային այդպիսի սիրոյ, հիացմունքի, խանդաղատանքի, մեծարանքի: Հայ գրքի նման մեծարանք շատ կ՛ուզէի տեսնել Հայաստանում: Հայ բանաստեղծութիւնը, հայ գրականութիւնը, հայ մշակոյթը արժանի են նման սիրոյ եւ յարգանքի: Որովհետեւ հայ ժողովուրդը, ինչպէս ամէն մի քաղաքակիրթ ժողովուրդ, միշտ եւ ամէնից առաջ իր ստեղծած հոգեւոր հարստութիւնն է` իր գրականութիւնը, իր մշակոյթը, իր արուեստը:

«Ազգ»

(Հատուած)