Լուրեր Նիւ Եորքէն. «Կեանքը Վանդակի Կողքով» Համազգայինի Բեմին Վրայ
ՅԱԿՈԲ ՎԱՐԴԻՎԱՌԵԱՆ
Նախքան շնորհաւորական խօսքեր շռայլելը` տեղին կը գտնենք արձանագրել հոկտեմբեր 18, 2013-ին ներկայացուած Սամուէլ Կոսեանի «Կեանքը վանդակի կողքով» բեմադրութեան մասին մեր գնահատական խօսքերը եւ յատուկ շնորհակալութիւն յայտնել հայ բեմի երախտաւորին` Հրանդ Մարգարեանին:
Եթէ այսօր ցրտացած Նիւ Եորքի Հըտսըն գետի զոյգ ափերուն վրայ քիչիկ մը հայ թատերական ճաշակ տակաւ կը խայտայ, անկասկած, այդ հաստատումը կ՛երթայ շնորհիւ 42 երկա՜ր տարիներէ ի վեր անդադրում ու առանց դոյզն յուսահատութեան Հրանդին գլխաւորած Համազգայինի թատերախումբին: Գերազանցապէս հայկական` ե՛ւ ոգիով, ե՛ւ ընտրուած ազգային թատերախաղերով ու հայերէնի մաքուր տիրապետումովը, Մարգարեան` թատրոնը որպէս դպրոց ծառայեցուց եւ իր նպատակին հասցուց:
Դիւրին չէ այս մեծ ոստանի պայմաններուն ներած չափով պահել հայկական թատերախումբ մը, որուն ներկայութիւնը ըլլար տիրական ու շունչը` անսպառ ու երկար: Արձանագրել մրցանիշ մը Ամերիկայի տարածքին իր անդրանիկ 23 բեմադրութիւններով: Ըլլալ առաջին հայկական թատերախումբը` բարձրանալու Օֆֆ-Պրոտուէյ եւ ըլլալ Համազգայինի մեծ ընտանիքին միա՛կ թատերախումբը` մասնակցելու 1991-ին Հայաստանի մէջ տեղի ունեցող Սփիւռքահայ թատրոնի փառատօնին:
Անշուշտ այս բոլորը կը պահանջեն անսահման նուիրում ու համբերութիւն, տեսիլք ու հաւատք` հանդէպ գործին, որ անկասկած ժառանգուած է այդ մեր երեքհազարամեայ հայկական թատրոնի աւանդոյթներէն: Այլապէս մշակոյթով հարուստ մեր այս համայնքէն ներս Հրանդ արժանաւոր ժառանգորդն է, անկասկած, այդ «սրբութեան», որ կը կոչուի Հայ Բեմ :
***
Ու հիմա կը վերադառնանք թատերախաղին: Խորհրդային կարգերու փլուզումով Հայաստանի մէջ յառաջ կու գար անսովոր երեւոյթ մը: Չէ՞ որ սպասուած անկախութի՛ւնն էր, որ կը շնորհուէր հայութեան: Հին վարչակարգին վարժ խորհրդահայութիւնը, մեծաւ մասամբ, դէմ յանդիման կը գտնուէր տարօրինակ երեւոյթի մը. ապա ի՞նչ էին անկախութիւն, ազատութիւն, ժողովրդավարութիւն, ազատ երթեւեկ, ազատ խօսք, հանրահաւաք, ցոյց ու պոռթկում: Ասոնք դժուար որ բառարաններու մէջ արձանագրուած ըլլային: Որովհետեւ` «կեանքը վանդակ» մըն էր եւ անոր բնակիչները, թռչուններու նման, տասնամեակներ ապրելով, այլեւս մոռցած էին թռչիլ, երթալ նոր հորիզոններ, բարձրանալ վեր ու աւելի վեր:
Այդ վանդակին մնայուն բնակիչներէն էին Չիկը (Թորոս Թերվիզեան) ու Պոչեկը (Յարութիւն Պարսումեան): Ու երբ ազատութեան լուրը հնչեց, բացուեցան վանդակին դռները եւ Տէրը (Գառնիկ Ներսէսեան) զիրենք ազատ արձակեց: Տէրը` հին վարչակարգին` համայնավարութեան մարդը` կուշտ էր եւ զանոնք կը կերակրէր այնքա՛ն մը, որ չմահանային:
Այո, դռները բաց էին այլեւս աշխարհի առաջ: Դրամատիրական այդ մե՜ծ աշխարհին առաջ: Բայց այս վանդակի բնակիչները ի՞նչ գիտէին այդ հեռաւո՜ր աշխարհին մասին, դրամի տնտեսութեան մասին: Ոչի՛նչ: Չիկ կ՛ուզէր փորձ մը կատարել եւ կը գտնէր Փետրուհին` Ազատ Թռչունը (Մարիա Պարսումեան)` թռչելու իրեն հետ ու տեսնելու ազատ աշխարհը, այդ քաղաքակրթուած անտառը եւ դառնալու անոր մէկ բնակիչը: Բայց Պոչեկ մնաց իր վանդակին` ի՛ր Հայաստանին մէջ, ինքզինք աւելի ապահով զգալով իր այդ աշխարհին մէջ, գուցէ փոքր, բայց այդ էր իր գիտցած աշխարհը:
Մինչ այդ երկրին նոր տէրերը (լուռ` վստահաբար կ՛ակնարկուի տէր պետրոսեաններուն) փոխուած էին այլեւս, եւ Տէրը դարձած էր սովորական մահկանացու մը, ինք ալ դարձած էր բանուոր, փերեզակ ու վերջապէս` մուրացկան, մինչեւ այն օրը, որ դարձեալ տէրերը (վստահաբար այս անգամ քոչարեաններուն է ակնարկը) կը փոխուէին եւ այս անգամ ինք եւս կը մտնէր նոր օլիկարխներու դասին եւ այլեւս ան կը պտտէր «հաստ վիզերով» թիկնապահով (Յակոբ Ներսէսեան): Ու դարձեալ կ՛այցելէր իր անցեալի տիրութեան տակ եղող վանդակը ու նորէն փշուրներով կը կերակրէր Պոչեկը:
Չիկ չդիմանալով Արեւմուտքի Ճանկըլի ազատութեա՜ն` կը վերադառնայ իր հին վանդակը, իր տունը, իր ծննդավայրը, իր հայրենիքը® եւ հոն ալ կ՛աւանդէ հոգին:
Գլխագիր պռաւօ մը` Թորոս Թէրվիզեանին, որ առաջին անգամ ըլլալով նման պատասխանատու դեր մը կը վերցնէ: Նաեւ` Մարիա Պարսումեանին, որ թէեւ ունի բեմական վարժութիւնը որպէս երգչուհի բեմ բարձրանալու, սակայն իր այս անդրանիկ խաղարկութեամբ կ՛երաշխաւորէ թատերասէրներուս, թէ Մարիան այսուհետեւ, յաճախ վայելելու առիթներ պիտի տայ: Շատ ենք գրած Գառնիկին (որ հիմնադիր անդամ է Թէքէեանի թատերախումբին) ու Յարութիւնին մասին. անոնք մաս կը կազմեն ԹՄՄ «Մհեր Մկրտչեան» թատերախումբին:
***
Սամուէլ Կոսեան, այս թատերախաղով կրցած է լաւագոյնս տալ իրական պատկերը մեր ժողովուրդի կեանքին, յետ վարչակարգին փլուզումը:
Ա՞յս էր սպասուած անկախութիւնը, արդեօք: Այս անգամ ես հարց պիտի տամ բեմադրիչին ու սիրելի բարեկամիս` Հրանդին, որուն գաղափարական դպրոցը եօթը տասնամեակներ անդադրում կերպով շեփորած էր աշխարհի ամէն անկիւնէն` ազատուելու այս բիրտ կարգերէն ու վերադարձնելու ազատ, անկախ Հայաստան մը` հայութեան բարօրութեան համար: Արդեօք Հրանդ Մարգարեան բեմ պիտի հանէ՞ր Համազգային թատերախումբը 60-70-ական թուականներուն այս թատերախաղը ® գուցէ, այդ օրերուն ան նկատուէր խորհրդային կարգերու «փրոփականտին» ծառայող մը:
Անկախացումէն ետք քա՜նի քա՜նի Չիկեր թողուցին Հայաստանը ու թռան հեռաւոր Քալիֆորնիաները, Սպանիաներ, Ֆրանսաներ® մինչեւ իսկ` Սիպերիոյ ամենախուլ ցուրտ անկիւնները, երբ խորհրդային օրերուն հոն ղրկուողները կ՛ըլլային այլախոհներ: Անոնք այսօր կը մեկնին Սիպիր կամովին, պատառ մը հաց ապահովելու հայրենիք մնացած իրենց հարազատներուն:
Բայց, ո՛չ, միայն պէտք է շնորհակալութիւն յայտնել Հրանդին, որ կ՛ունենայ մտաւորական պարկեշտութիւնը եւ համարձակութիւնը` տեսնելու այսօրուան Հայաստանը եւ զայն բաղդատելու երէկի այդ Հայաստանին հետ, ուր հայ մշակոյթը կը ծաղկէր, հայագիտութիւնը կը տարածուէր աշխարհի ակադեմիաներուն մէջ եւ մէկ միլիոն հայեր ծնրադիր` Ծիծեռնակաբերդի կամարներուն տակ, որպէս իրաւատէրը անժամանցելի Հայ դատին, կ՛երդնուր քալել մեր Մեծ Երազի ճանապարհով, որպէս ուղեւորներ հասնելու Շուշի:
Հրանդ Մարգարեան հեռու է սովորական ծիծաղ արթնցնող, ժամանակը խնդուքով լեցնող թատերախաղերու ներկայացումներ բեմադրելէ: Թատերասէրներ պէտք են սրահէն դուրս գան եւ ունենան խոր մտածում` ներկայացման մէջ եղած դէպքերուն նկատմամբ: Եւ, ինչո՞ւ չէ, նաեւ քաղաքական մտածողութեան զարգացումներ մեր բեմերէն պէ՛տք է արտայայտուին: Հրանդ այդ է, որ կը փորձէ ընել ամէն անգամ:
***
Եւ այս ամէնէն ետք Համազգայինի վարչութիւնը, ատենապետութեամբ Աւետիս Հաճեանի, ներկայացումէն ետք նշեց թատերախումբին 45-ամեակը եւ Աստղիկ Սեւակ բեմադրիչին ու դերասաններուն յանձնեց նուէրներ: Ռուբէն Պարսումեան ներկայացուց բեմադրիչ, թատերագիր, դերասան, մշակութային ու քաղաքական գործիչ տոքթ. Հրանդ Մարգարեանը:
Արդէն ժամանակը եկած է, որ այս առթիւ Համազգայինի թատերախումբը մկրտուի Նիւ Եորքի Համազգայինի «Հրանդ Մարգարեան» թատերախումբ անունով: Ա՛յս է վայելը եւ արժանի յարգանքը վաստակաւոր մշակոյթի գործիչին ընծայելու, եւ որուն համար առաջին ծափահարողները մենք` ԹՄՄ-ի մկրտչեանականներս պիտի ըլլանք, անկասկած:
Նիւ Եորք