Արուեստագէտ Բամբ Երգիչ Գէորգ Կակոսեանի Ձայնագրութեան Ոդիսականը (Խտասալիկի Հրապարակման Առիթով)

ՅԱԿՈԲ Ա. ԿԱԿՈՍԵԱՆ

Խանդավառութիւնը այդ օրերուն հասած էր իր գագաթնակէտին:  Տունը վերածուած էր աշխատանքային կեդրոնի մը: Զիրար հրմշտկող հրաւէր-նամակներու եւ հեռագիրներու տարափը ստեղծած էր լաւատեսութեան պայծառ մթնոլորտ մը: Մեծն Կոմիտասի ծննդեան հարիւրամեակին նուիրուած իր երգահանդէսներուն առընթեր,  համերգային մեծ շրջապտոյտով մը Գէորգը պիտի այցելէր գլխաւոր քաղաքները Միջին Արեւելքի, զոյգ Ամերիկաներու, Քանատայի, Իտալիոյ եւ խորհրդային երկիրներու:

Ձեռնարկեց այդ «մեծ շրջապտոյտի» առաջին հանգրուանին, մեկնելով Եգիպտոս:  1969 նոյեմբեր 16-ին Գահիրէի «Նայլ հոլին» մէջ տուաւ երգահանդէս մը, որ պսակուեցաւ փայլուն յաջողութեամբ, բայց ափսո՜ս,  որ այդ համերգը հանդիսացաւ տարբախտ Գէորգին կարապի երգը:  Ճակատագիրի անգութ հարուածը զգետնեց զինք 25 նոյեմբեր 1969-ին, անակնկալօրէն ի յայտ եկած անհանգստութեան մը պատճառով, խոր սուգի մատնելով լիբանանեան երաժշտասէր հասարակութիւնը եւ արուեստի օտար շրջանակները:

Արդարեւ, Գէորգ Կակոսեան մինչեւ վերջին վայրկեան, հոգեվարքի պահերուն իսկ, շարունակեց երգել եւ երգելով ալ աւանդեց իր հոգին, նուիրագործելով հայ բանաստեղծին` Սիամանթոյի, հետեւեալ խօսքը. «Ես երգելով կ՛ուզեմ մեռնիլ»:

Ծայր տուած հարցումներու հեղեղը հասարակութեան մէջ կը ձգտէր հասկնալ ճշմարտութիւնը: «Գէորգը ինչո՞ւ մեռաւ»:  Նոյն հարցումը եկաւ նաեւ նոյնինքն, այդ օրուան Հայաստանի մշակոյթի նախարար Գուրգէն Բորեանէն: Արդարեւ, իմաստութիւն չէր կորսուիլ ինչուներու եւ ինչպէսներու որոնումի ճահճահուտին մէջ:

Միակ ճշմարտութիւնը այն էր, որ Գէորգը չկար այլեւս:  Բայց Գէորգը հեռացաւ այս աշխարհէն երգելով: Իր երգը ժառանգ ձգեց ու գնաց:  Բայց ո՞ւր էին այդ երգերը: Արդեօք կայի՞ն որակաւոր ձայնագրութիւններ իր գտնուած վայրերուն մէջ:

Անորոշութեան անթափանց շղարշը, սուգի եւ վիշտի տուայտանքներուն հետ, մթագնած էր երկինքը: Ինչպէ՞ս կարելի էր յաղթահարել այդ ահաւոր կորուստին պատճառած սահմռկեցուցիչ հետեւանքները:  Մօրս տուած խրատը` «Խորհուրդ մարդկանց, կամքն Աստուծոյ», բացաւ դուռը հաւատքին:

Մթագնած երկնակամարին վրայ սկսան շողշողալ յոյսի նշոյլները:  Հարկ էր գործի անցնիլ անմիջապէս: Պատրաստուեցաւ յատակագիծը յառաջիկայ գործունէութեանց` յիշատակի ձայնապնակ եւ յուշամատեան, առանց իսկ կարենալ պատկերացնելու, որ շուրջ հինգ տարիներ ետք երեւելի մտաւորականներ, արուեստագէտներ եւ անձնաւորութիւններ պիտի հաւաքուէին կազմելու համար «Գէորգ Կակոսեանի կիսանդրիի յանձնախումբ»-ը եւ պիտի նախաձեռնէին անոր շինութեան: Ուստի, հեռագիրներ ղրկուեցան ամէնուրեք, եւ խնդրուեցաւ որեւէ տեսակի ձայնագրութիւն, ինչպէս նաեւ` թերթերու անդրադարձներ եւ գրութիւններ, անմիջապէս ղրկել մեզի:  Արդիւնքը չեղաւ քաջալերական: Մեզի հասած ձայնագրութիւնները կատարուած էին երաժշտասէրներու կողմէ, չափազանց պարզ գործիքներով, պարզապէս անձնական ունկնդրութեան համար: Ստացուած ձայներիզներուն մէջ կային նաեւ Երեւանի ռատիոյէն եւ պատկերասփիւռէն, ինչպէս նաեւ` «Ամերիկայի Ձայնէն»  իր ունեցած ելոյթներուն ձայնագրութիւնները:  Բայց այս երգերը ձայնագրուած էին միաձայն, մոնօ, ուղղակի (լայվ) ձայնասփռումի ժամանակ եւ նոյնիսկ տան մը մէջ հեռատեսիլի գործիքէն:

Սկսանք դասաւորել երգերը` համաձայն իրենց «ձայնագրութեան որակին»: Ամիսներու աշխատանքէ ետք ունեցանք երգացանկ մը, որ կը յիշեցնէր Գէորգը:

Հասաւ ժամանակը` գործին վերջնական ճշդումներն ու սրբագրութիւնները կատարելու Պէյրութի նշանաւոր «Սթիւտիօ Պաալպեք»-ին մէջ:  Շաբաթներու յոգնեցուցիչ աշխատանքը արդիւնաւորուեցաւ սրբագրուած եւ մաքրուած երգացանկով մը, որուն մէջէն ընտրուած ինը երգերով պիտի պատրաստուէր Գէորգին յիշատակի ձայնապնակը:

Գործը յանձնեցինք լիբանանեան «Ֆլեքս» ձայնապնակի ընկերութեան: Նոր բարդութիւններ խանգարեցին գործին արտադրութիւնը:  Ամիսները սահեցան, մինչեւ իսկ ձայնապնակի ընկերութեան արաբախօս գործաւորները գոց սորվեցան երգերը:  Ի վերջոյ, պատրաստեցին շատ մաքուր ձայնապնակ մը, բայց ընդունելի չէր.  քանի որ «զտումի եւ մաքրումի» գործը մէջտեղ բերած էր նոր ձայն մը, որ Գէորգինը չէր:  Սկսաւ տեսակէտներու առճակատում:  Խնդիրը կնճռոտեցաւ: Ձայնապնակի ընկերութեան կողմէ առաջարկուեցաւ գործը ստուգել Պէյրութի մէջ գործող բազմաթիւ ռատիոկայաններու սթիւտիոներուն մէջ: Սթիւտիոները  մեծ մասամբ նիշ տուին 100-ի վրայ 90- 95: Իրենք չէին հասկնար, թէ պահանջուածը պարզապէս ամենամօտիկ վերարտադրութիւնն էր Գէորգին ձայնին, քանի որ ներկայ պայմաններու տակ անկարելի էր ունենալ իր ձայնին հարազատ վերարտադրութիւնը:  Գէորգը դժբախտաբար չունեցաւ սթիւտոյի մասնաւոր ձայնագրութիւն` իր այդքան ճոխ ու բազմազան երգացանկէն:  Ան ասուպի մը նման փայլեցաւ երգարուեստի երկնակամարին վրայ, ու յանկարծ…  անյայտացաւ…

Քանի մը ամիս ետք «Ֆլեքս» ձայնապնակի ընկերութեան մասնագէտը խնդրեց Գէորգին ձայներիզը, որպէսզի իր բամբ ձայնին յաճախութիւնը հաշուեն Պէյրութի ֆրանսական համալսարանի ձայնի նոր աշխատանոցին մէջ:   Օրեր ետք խնդրեցին նոր ձայնագրութիւն «Սթիւտիօ Պաալպեք»-ին մէջ` համաձայն իրենց գտած տուեալներուն: Բարեբախտաբար այս վերջին ճշդումներուն արդիւնքը քաջալերական եղաւ:

Յաջորդ առաւօտուն մասնագէտ բարեկամներով գացինք Ժիպէյլ (Լիբանան), «Ֆլեքս»-ի գործարանը: Մթնոլորտը ելեկտրականացած էր:  Աշխատանքը դադրած էր ամբողջ գործարանին մէջ: Պաշտօնեաներն ու գործաւորները հաւաքուած էին «քաթինկ»-ի» սենեակին առջեւ:   Տիրապետող լռութեան մէջ «Ֆլեքս»-ի ձայնի ճարտարագէտը միացուց գործիքը եւ սկսաւ «քաթինկ»-ը:  Գործը հազիւ աւարտած, երկու ձեռքերով, ամենայն զգուշութեամբ եւ գուրգուրանքով ձայնի ճարտարագէտը վերցուց պատրաստուած «մայր սկաւառակը» եւ լռութեամբ առաջնորդեց մեզ քովնտի ունկնդրութեան սրահը:  Բոլորին խուզարկու հայեացքները ուղղուած էին ինծի:  Մտահոգուած էին… երկու տարուան տագնապալի աշխատանքներէ ետք արդեօք պիտի ունենայի՞նք ընդունելի արդիւնք մը:  Պատասխանը չուշացաւ:  Հազիւ թէ սկաւառակը սկսաւ երգել, ըսի. «Հիմա՛ վերածնաւ եղբայրս` Գէորգը…»:  Մտահոգիչ լռութիւնը յանկարծ փոխուեցաւ ցնծութեան աղաղակներու…  ուրախութեան արցունքները կը վազէին բոլորին աչքերէին… եւ առանց բացառութեան` կը փաթթուէին ինծի, կը համբուրէին երեսներս ու կը շնորհաւորէին զիս…  Ձայնի ճարտարագէտը արտասուալից աչքերով մօտեցաւ ինծի, սեղմեց զիս իր կուրծքին եւ խնդրեց ներողութիւն…  «Յակո՛բ, կը ներես, որ նախապէս  չկրցանք հասկնալ քեզ…  Իրաւունք ունէիր…  Այս նոր արդիւնքը հոյակապ է»:

***

Անցան տարիներ եւ տասնամեակներ:  Գիտութիւնը զարգացաւ եւ նորութիւններ սկսան գրաւել հրապարակը:   Ձայնապնակները փոխարինուեցան խտասալիկներով եւ այլ գիւտերով:  Քայլ պահելու համար արդիականութեան հետ` որոշեցինք խտասալիկով վերարտադրել Գէորգին երգերը:

Փրկելու համար ձայներիզի վրայ եղող ձայնագրութիւնները, առաջին հերթին անհրաժեշտ էր թուայնացնել զանոնք:  Գտանք սթիւտիօ մը, որ ունէր հին ձայներիզները նուագող գործիքներ:  Բայց դժբախտաբար կորսուած էր դասական երաժշտութեան վեհ ըմբռնումը:  Հետեւաբար «Սթիւտիօ Պաալպեք»-ի մէջ եղած ձայնագրութիւնը ստացաւ թուանշային տարբեր հնչեղութիւն: Նոր բարդութիւն մը` գործը ծայրէն սկսելու հարկադրանքով:

Օգնութեան հասան երաժշտագէտ  բարեկամներս: Կատարեցինք վերջնական զտումը գոյութիւն ունեցող ձայնագրուած երգերուն: Կրցանք փրկել նաեւ հինգ երգեր եւ աւելցնել իր ձայնապնակի ինը երգերուն վրայ` ամբողջացնելով երգացանկը խտասալիկին:  Եղան ժամանակներ, երբ գործը արդիւնք  չտուաւ …  յուսահատեցանք, բայց տեղի չտուինք:  Ամիսներու վրայ երկարող ընդմիջուած եւ տքնաջան աշխատանքներէ ետք հասանք որոշ արդիւնքի` ճշդուած երկու տարբերակներով:  Բայց սպասուածը չէր…  Կարծես անցեալի պատմութեան կրկնութիւնն էր: Ջանացին համոզել, թէ թուայնացած ձայնագրութիւնը տարբեր կ՛ըլլայ եւ պէտք է վարժուիլ անոր:  Վարկածը համոզիչ չէր:

Մինչ այդ, ժամանակ շահելու համար, որոշեցինք պատրաստել խտասալիկին մէջ ներփակուելիք նիւթերը:  Նախ պատրաստուեցաւ խտասալիկին պիտակը:  Տուփին ետեւի «Թրէյ քարտ»-ը երկու երեսներով` արտաքինը երգերու ցանկով եւ նկարներով, իսկ ներքինը` Գէորգին, սկիզբէն մինչեւ վերջ, արուեստի կեանքը ներկայացնող նկարներու դասաւորումով:  Մինչ այդ, որքան ուշացաւ երգերուն սրբագրութիւնը, այնքան աճեցաւ եւ ուռճացաւ բովանդակութիւնը նիւթերուն:  Այնպէս որ, չորս էջնոց ճակատի պարզ քարտը վերածուեցաւ 28 էջնոց գրքոյկի:  Անգլերէն եւ հայերէն լեզուներով` կենսագրութիւն, վկայութիւններ, ծանօթութիւններ, երգերը իրենց հարազատ բնագիրներով եւ անգլերէն բացատրութիւններով, ինչպէս նաեւ` թէ՛ բանաստեղծներուն եւ թէ՛ ալ երգահաններուն ծննդեան եւ մահուան թուականներու նշումով, եւ Գէորգ Կակոսեանի պատկերներով եւ երգերու մեկնաբանութեան նկարներով:  Այս բոլորը` համադրուած գեղարուեստական ոճով եւ բարձր ճաշակով:

Ուրեմն, հիմա որ ամէն ինչ պատրաստ էր խտասալիկին համար, բայց տակաւին երգերը կը կարօտէին վերջնական ճշդումներու:  Ուրեմն գործը յանձնուեցաւ ձայնի եւ ձայնագրութեան մասնագէտի մը:  Անոր ներկայացուեցան գործին երկու տարբերակները, որպէսզի կատարէ, համաձայն մեր ակնկալութեան եւ ըստ իր մասնագիտական դատողութեան, ընտրութիւնը լաւագոյն ձայնագրութեան:  Ապա լրացնէ ահրաժեշտ բոլոր ճշդումները եւ պատրաստէ «մեսթըր»-ը` խտասալիկի տպագրութեան համար:  Տասը ժամուան աշխատանքէ ետք ունեցանք «մայր խտասալիկը» այսինքն` «MASTER CD»-ին:

Եւ սկսաւ երգել Գէորգ Կակոսեանը…   Ան երգեց հայրենիքի եւ արտերկրի բեմերու վրայ, ռատիոյի եւ հեռատեսիլի կայաններէն, Երեւանի օփերայէն, մինչեւ իսկ իր շունչը աւանդեց երգելով:  Բայց դարձեալ երգեց իր տխուր յուղարկաւորութեան ընթացքին` թէ՛ եկեղեցիին եւ թէ՛ ալ գերեզմանատան մէջ:  Յաջորդ օր, անոր անդրշիրիմեան ձայնը լսուեցաւ Պէյրութի ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի սրահին մէջ, Կոմիտասի հարիւրամեակին նուիրուած հանդիսութեան, որուն գլխաւոր  աստղերէն մէկը պիտի ըլլար:  Ապա շարունակեց երգել Երեւանի պետական ռատիոյէն, հայ երգարուեստի վարպետներու շարքին:  Շնորհիւ իր ձայնապնակին, երգեց ամէնուրեք, տարբեր ռատիոհաղորդումներու ընթացքին եւ տուներու եւ սրահներու մէջ: Ահա այսօր, իր նոր խտասալիկով,  բարձր պահելով հայ երգի եւ կատարողական արուեստի մակարդակը, տակաւին ան կ՛երգէ եւ պիտի երգէ հայ երգարուեստի վարպետներու կողքին` իր թովիչ ձայնին շքեղութեամբ, զգայուն եւ խորաթափանց մեկնաբանութեամբ:

Փասատինա, յուլիս 14, 2014