Մէկ Ժապաւէնը Չի Կարող Ներողութիւն Խնդրել. Ֆաթիհ Աքըն
Նիւթը պատրաստեց ՀԱՅԿ ԴԱՐԲԻՆԵԱՆԸ
Թուրքական «Ալթեազը» հանդէսը ծաւալուն հարցազրոյց է հրապարակել թուրք բեմադրիչ Ֆաթիհ Աքընի հետ: Յիշեցնենք, որ Գերմանիայում բնակուող թուրք բեմադրիչ Ֆաթիհ Աքընն ուշադրութիւն գրաւած «Հատում» (The Cut) ժապաւէնի բեմադրիչն է: Ժապաւէնը պատմում է Հայոց ցեղասպանութեան մասին:
Բեմադրիչը անդրադարձ է ժապաւէնի նկարահանման ընթացքին եւ արձագանգներին, որոնք հնչել են Թուրքիայում եւ արտասահմանում:
Ձեզ ենք ներկայացնում հարցազրոյցի առաւել ուշագրաւ հատուածները.
ՀԱՐՑՈՒՄ.- Սկսենք ժապաւէնի ակունքներից: Երբուանի՞ց էք հետաքրքրւում 1915թ. իրադարձութիւններով (Հայոց ցեղասպանութեան թեմայով-խմբ.): Ինչպէ՞ս որոշեցիք այս թեմայով ժապաւէն նկարել:
ՊԱՏԱՍԽԱՆ.- Այս թեմայով հետաքրքրուել եմ, երբ դեռ 20 տարեկան էի: Այն ժամանակ մտածում էի. «Ցեղասպանութի՞ւն: Անհնար է այդպիսի բան»: Այնուհետեւ սկսեցի որոշակի ուսումնասիրութիւններ կատարել: Կարդում էի այս թեմայով գտածս բոլոր գրքերը: Խորացնում էի գիտելիքներս: Կարդացել եմ նոյնիսկ գրքեր, որոնք ժխտում են Ցեղասպանութիւնը: Ինչ-որ պահից ի վեր, երբ դեռ նոր էի սկսել ժապաւէններ նկարահանել, պայման դրեցի ինքս իմ առջեւ, որ մի օր այս թեմայով պէտք է ժապաւէն նկարահանեմ: Այդ ժամանակներից ի վեր այս թեմայի հանդէպ զգայուն եմ: Այնուհետեւ, «Դրախտի եզրին» ժապաւէնը նկարահանելուց յետոյ 2007-ի Քաննի շարժապատկերի փառատօնից յետոյ, այս ժապաւէնի մասին ուսումնասիրութիւններ կատարելու համար գնացի Միացեալ Նահանգներ: Միացեալ Նահանգներից վերադառնալուց յետոյ տասներկու էջանոց պատմութիւն գրեցի: Այնուհետեւ շրջանցեցի ժապաւէն նկարահանելու միտքը, որովհետեւ լուրջ ֆինանսական միջոցներ էին անհրաժեշտ: 2010 թ. գրածս պատմութիւնը նորից ձեռքս ընկաւ: Որոշեցի Հրանդ Տինքի համար ինչ-որ բան անել:
Հրանդը Ցեղասպանութեան մասին այսպիսի պատկերացում ունէր. «Ինչպիսի խնդիր էլ լինի Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ, դրան լուծում տուողը պէտք է Հայաստանն ու Թուրքիան լինեն: Դա այլ երկրների գործը չէ: Ֆրանսան, Գերմանիան, Միացեալ Նահանգներն ցեղասպանութիւնը օգտագործում են միայն քաղաքական նպատակներով: Օգտագործում են Թուրքիայի դիմաց: Այս խնդիրը պէտք է մենք ինքներս լուծենք»: Հէնց այս փիլիսոփայութիւնից ելնելով եմ աշխատել եմ այս ժապաւէնը նկարահանել: Թուրքական ֆինանսներով, թուրքական անձնակազմով, թուրք դերասանական կազմով, Թուրքիայում… Որոշակի պատճառներով չստացուեց: Բարդ բեմագրութիւն էր, համարեցին, որ ժապաւէնում արծարծուած է միակողմանի տեսակէտ: Այդպիսով հասկացայ, որ թուրքական միջավայրը դեռեւս պատրաստ չէ իմ ու Հրանդի այս մօտեցումներին: Այս պատճառով հրաժարուեցի նաեւ այս մտադրութիւնիցս: «Դարակից իջեցրի» այն նախագիծը, որը լուրջ նիւթական միջոցներ էր պահանջում: Մէկ անգամ եւս որոշակի ուսումնասիրութիւններ կատարեցի: Երբ նկարեցի «Soul Kitchen» ժապաւէնը, այն աւելի լայն արձագանգ գտաւ եւ լայն ընդունելութեան արժանացաւ: Սկսեցի մտածել, որ «Հատում»-ի պէս մեծ նիւթական պահանջող ժապաւէն նկարահանելն այնքան էլ անհնար չէ: Հասկացայ, որ նման առիթ կարող է այլեւս չլինել: Քանի որ այդպիսի ժապաւէն էի ուզում նկարահանել, որոշեցի այն չթողնել վաղուան կամ հետագային, այլ հիմա նկարահանել: Որովհետեւ ժապաւէնի արտադրութիւնը կարող է փոխուել, ես կարող եմ փոխուել, գործունէութիւնս կարող է փոփոխուել` այդպիսով նախագիծը կարող էր այդպէս էլ մնալ: Որոշեցի առիթը բաց չթողնել:
Հ.- Ժապաւէնի միջոցով ինչի՞ն էք փորձել առաւել մեծ ուշադրութիւն գրաւել, երբ այս հարցը առանց այն էլ լայն շրջանակներ է արծարծում: Այդ թեման շատ տարբեր տեսանկիւններից ներկայացուող հազարաւոր պատմութիւններ պարունակով ժամանակաշրջան է: Հերոսներին, դէպքերը ընտրելիս ինչպէ՞ս էք որոշակիացրել, թէ դէպի ո՛ւր ուղղորդէք հանդիսատեսին:
Պ.- Երբ ուսումնասիրում էի այս իրադարձութիւնները ամենավաղ շրջանում, հասկացայ, որ ձեռքիս տակ ահռելի նիւթ ունեմ: Հասկացայ, որ կարդացածս պատմութիւնները, այդ ժամանակաշրջանում ի յայտ եկած նորութիւնները, իսկապէս շատ լուրջ շարժանկարի վերածուելու արժանի նիւթեր են: Դրանից յետոյ անհրաժեշտ էր այդ ամէնը տեղաւորել որոշակի սեռի մէջ: Եթէ ինչ-որ մէկը ցանկանայ այս թեմային վերաբերող վաւերագրական ժապաւէն նկարահանել, կարող է 10-12 ժամանոց ժապաւէն ստացուել: Ցեղասպանութեան մասին պատմելիս անհրաժեշտ է սկսել 11-րդ դարում թուրքերի` Փոքր Ասիա գալով, երբ հայերն ու թուրքերն իրար հանդիպեցին: Ցեղասպանութիւնը ինչպէ՞ս է եղել: Ինչպէ՞ս են ի յայտ եկել այդ պատմութիւնները: Տանուլ էլ տրուել Պալքանեան պատերազմը… Ես որոշեցի պատմել այդ ամէնը հանդիսատեսին, խնդիրը ներկայացնել Քաֆքայի ոճով, որոշեցի այդ ամէնը ներկայացնել մի անհատի տեսանկիւնից: Օրինակ` ինչպէ՞ս կը վերաբերուի եւ կ՛ընդունի այս իրադարձութիւնները մարտինցի սովորական մի երկաթագործ: Ամէնը դիտել այդ մէկ անհատի տեսանկիւնից` ահա այս է եղել իմ առաջին որոշումը:
Երկրորդը, որոշեցի որպէս սեռ, որպէս լեզու ընտրել արեւմտեան տեսակը: Այս որոշումը բնազդով ընդունեցի: Կան դրական կերպարներ, բացասական կերպարներ, կան ձիեր, զէնքեր: Ամերիկա կայ, հնդիկներ կան:
Կարդացածս պատմութիւններում էլ կան շատ օրինակներ, որոնք վկայում են, որ ցեղասպանութիւնից յետոյ բազմաթիւ դէպքեր են արձանագրուել, երբ մարդիկ փնտռել են մէկմէկու: Այս փնտռելու պատմութիւնները քաուպոյական դասական ժապաւէնների թեմա է: Այս ամէնից զատ հէնց դասական քաուպոյական ժապաւէնների միջոցով է բացայայտուել Ամերիկան: Իմ նկարահանած արկածային ժապաւէններում էլ միշտ մի տեղից միւս տեղը` օրինակ, Գերմանիայից Թուրքիա գնացող կերպարներ կան: Իրականում սա իմ բոլոր ժապաւէններում շարունակաբար տարուող գիծ է: Ամերիկա գնալը այստեղի ներգաղթեալի մտքին էլ է: Այս ամէնը ուսումնասիրելով` հասկացայ, որ ցեղասպանութիւնը միայն սպաննելով կոտորելով չի վերջանում: Հայոց ցեղասպանութեան շրջանակներում հայկական սփիւռքը մեծ նշանակութիւն ունի, այսինքն գաղթը շատ կարեւոր, նոյնիսկ հիմնական տեղն է գրաւում: Ժապաւէնը դիտելիս սա հասկանում է նոյնիսկ հայ հանդիսատեսը: Այլ հանդիսատեսը երբեմն վատ է զգում այդ ամէնը տեսնելով: Ժապաւէնը բաղկացած է երկու մասից: Առաջին մասը պատմում է ցեղասպանութեան մասին: Կոտորածները, սպանութիւնները, մահուան ճամբարները, մահացու գաղթը: Մի որոշակի կէտում այս ամէնը վերջանում է: Սկսւում են ճամբորդութիւնն ու որոնումները: Կարծես մէկ այլ պատմութիւն է սկսւում: Սրանք իրականում այն ամէնն են, ինչ ես կարդացել եմ, ինչ գտել եմ եւ ասում եմ, եթէ ես ցանկանամ պատմել մինչեւ վերջ, այսինքն ամբողջացնեմ Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը, ապա Առաջին համաշխարհային պատմութեան աւարտի հետ զուգահեռ այդ իրադարձութիւնը չի աւարտուի: Պատերազմը վերջացաւ, թուրքերը գնացին, ժապաւէնն էլ` հէնց այդտեղ, աւարտւում է:
Հ.- Նազարէթի ճամբորդութիւնը ձգւում է արեւելքից ուղիղ արեւմուտք: Ժապաւէնը ունի երկու հատուած: Սրա ամենակարեւոր պատճառը կարծես թէ այն է, որ ե՛ւ տեսողական, ե՛ւ բովանդակային առումներով ժապաւէնի ցուցադրութիւնը ուղղուած լինի երկու տարբեր արժեհամակարգերի: Արեւելքի եւ Արեւմուտքի շարժապատկերի արտադրութեան արդիւնքները ազդեցութիւն ունեցե՞լ են ձեզ վրայ, թէ՞ փորձել էք «փախչել» որոշակի գրքերից, որոնք կարդացել էք:
Պ.- Իրականում հակուած չեմ տարբեր համարել այդ արժեհամակարգերը: Գիտէք, որ այս ընթացքում վաւերագրական ժապաւէն էլ եմ նկարահանում: Վաւերագրական ժապաւէններում հաճոյք ես ստանում, որովհետեւ չես կարող ուղղորդել իրադարձութիւնները, նկարահանում ես այն ինչ յայտնի է: Քանի որ «Հատում»-ի պիւտճէն բարձր է, ժապաւէնի ամբողջ պատասխանատուութիւնը մինչեւ այժմ էլ ինձ վրայ է: Ես ազատութիւն չեմ ունեցել ուզածիս պէս օգտագործել տեսախցիկը, տեղաշարժել այնպէս, ինչպէս ես եմ ուզում: Անհրաժեշտ է բոլոր տեսարանները նկարահանել շատ երկար, ամիսներ շարունակ: Նկարահանման բոլոր վայրերը յատուկ ընտրել եմ, նկարելուց առաջ յատուկ այցելել եմ այդ բոլոր վայրերը: Ժապաւէնը սկսւում է քաղաքում: Քաղաքից յետոյ քարքարուտներ, քարքարուտներից յետոյ անապատ, անապատից յետոյ մէկ այլ քաղաք, քաղաքից յետոյ ծով, ծովից յետոյ կղզի, կղզուց յետոյ անտառ, անտառից յետոյ եւս մէկ քաղաք, այլ քաղաք, Ամերիկա… Մտածել ենք կարեւոր, ազդու նկարահանման հրապարակներ ստեղծել: Նկարահանման հրապարակներ եւ կերպարներ: Իրականում սա միայնութեան մասին պատմող ժապաւէն է: Միակ պատճառը սա էր, ուզում էինք աւելի մեծ ցոյց տալ նկարահանման հրապարակը, այդ մեծ հրապարակում ցոյց տալ մարդու միայնութիւնը:
Հ.- Երբ ելակէտ էք համարում իրականում տեղի ունեցած փաստը, պարտաւորութիւն է առաջանում նաեւ ներկայացնել այդ ժամանակաշրջանի պատմական դիմանկարը: Ժապաւէնում թուրք-օսմանեան զինուորներ կան, հայեր կան, հրեաներ կան, արաբները շատ աւելի պարզ են ներկայացւում, քրտերը աւելի անորոշ: Ժապաւէնում ներկայացուած կոտորածները մատնանշելով` ինչի՞ն էք ուշադրութիւն դարձրել: Ինչպէ՞ս էք կարգաւորել այդ բարդ իրավիճակը:
Պ.- Իրականում այդ ամէնը կարգաւորելու ճանապարհը այդ ամէնի մասին չմտածելն է: Ի հարկէ մարդը արդէն Արաբիայում է: Իր դիմաց դուրս եկած մարդիկ էլ, ի հարկէ, արաբներ են լինելու: Նրանց մէջ էլ «լաւեր» եւ «վատեր» կան, եւ իրեն էլ մի լաւ արաբ է հանդիպում: Եթէ այդ արաբն էլ չհանդիպէր, բեմագրութիւնը այդտեղ կը վերջանար: Մարդը այնտեղ` անապատում, կը մահանար: Դրա համար էլ օգնող ինչ-որ մէկն էի անհրաժեշտ:
Հ.- Մեհմետի կերպարն էլ է հետաքրքիր կերպար…
Պ.- Իրականում ժապաւէնի ամենահետաքրքիր կերպարը Մեհմետն է: Եթէ որեւէ խորհրդանշական նշանակութիւն ունեցող կերպար կայ, ապա Մեհմետն է: Միւսները այդպիսի խորհրդանշական նշանակութիւն չունեն: Հանդիսատեսը կարող է ասել. «լաւ արաբ, վատ թուրք», բայց Մեհմետը տարբերւում է: Մեհմետը, ըստ էութեան, կոկորդ է կտրում, բայց միեւնոյն ժամանակ օգնում է Նազարէթին, փրկում նրան: Այսինքն սպաննող մարդը միեւնոյն ժամանակ մարդ է փրկում: Ըստ էութեան, նա ամենահետաքրքիր կերպարն է: Թուրքերին ինչպէ՞ս եմ ներկայացնելու, ո՞ր թուրքերին եմ ներկայացնելու` այդ մասին շատ եմ մտածել: Վերջիվերջոյ, ես էլ եմ թուրք: Մտածեցի ստեղծել թուրք «Շինտլըր»-ի կերպարը, բայց այդ էլ ինձ սխալ թուաց: Եթէ լինի երկու, երեք, չորս, հինգ կամ աւելի շատ թուրք, թող մի քանիսը բացասական կերպար լինեն, մի քանիսն էլ կարող են դրական լինել: Հայոց ցեղասպանութեան ընթացքում եղել են թուրքեր, ովքեր փրկել են հայերին: Սրա մասին հայերն էլ գիտեն: Այս մասին ինձ Երեւանում պատմել է Հայոց ցեղասպանութեան թանգարանի տնօրէն Հայկ Դեմոյեանը: Խօսելով Ցեղասպանութեան մասին` Դեմոյեանը ասաց. «Մեզ փրկողները թուրքերն են: Եթէ նրանք չլինէին, մեր ազգը կը վերանար»: Ես էլ մտածեցի, որ Դեմոյեանի ասած օրինակները հանդիպել եմ նաեւ գրականութեան մէջ: Եթէ լինէր թէկուզ մէկ հոգի, անհրաժեշտ էր որոշակի բարութիւն անող մի կերպար: Սակայն այս բեմագրութեան ծանրակշիռ հատուածը թուրքերը չեն: Քրտեր, արաբներ, հայեր կան բայց մեծ թուով թուրքեր չկան: Որպէս մեծաթիւ թուրքեր ներկայացուած են թուրք ոստիկանները, որոնք գործում են ըստ իրենց տրուած հրամանի:
Հ.- Ամենասկզբում Նազարէթի խանութ եկող, այնուհետեւ գաղթի ճանապարհին հանդիպող ֆէսով կերպարը ո՞վ է: Կարծես շատերը չեն հասկացել:
Պ.- Նա հայ է: Խաչ ունի: Նա ֆէս էր հագել իրեն փրկելու համար: Հարուստ հայերը կարողանում էին այդպէս փրկուել: Փողով:
Հ.- Իսկ քրտե՞րը: Մասնաւորապէս հաշուի առնելով այս տարածաշրջանը, որտե՞ղ է տեղ գտնում քրտական հարցը եւ ինչպէս է այն որոշակիօրէն անորոշ մնում: Ժապաւէնում Մեհմետի հետ միասին բանտից ազատուած եւ հայերին կոտորած մի որոշակի հատուած ներկայացւում է որպէս քիւրտ:
Պ.- Այդպիսիք էլ կան: Աւազակներ էլ կան, որոնք ձիերով գալիս են եւ խօսում են քրտերէն:
Հ.- Ձեր տեսանկիւնից Նազարէթի եւ Մեհմետի հրաժեշտի պահը ի՞նչ է ասում ապագայի մասին: Արդեօք ներողութիւն խնդրելու, ներել-ներուելու պա՞հ է:
Պ.- Ըստ էութեան, Մեհմետը ես եմ: Իր կօշիկները զիջող, իրեն ներել խնդրող կերպարը, ըստ էութեան, ես եմ: Իրականում այս իրադարձութիւնը քաղաքական հարթութեան վրայ չէ: Կարծում եմ` հակամարտութիւնների եւ պատերազմների ժամանակ խնդիրները պէտք է առանձին առանձին լուծուեն: Մէկը միւսից պէտք է ներողութիւն խնդրի, բայց որ քաղաքական հարթութեան մէջ: Անկեղծ ասած, դրան չեմ էլ հաւատում:
Հ.- Բայց հայ հասարակութիւնը վերջիվերջոյ այդպիսի սպասելիքներ ունի…
Պ.- Այս ժապաւէնը չի նկարահանուել այդ նպատակով: Այս մասին նախկինում էլ եմ ասել: Մէկ ժապաւնը չի կարող ներողութիւն խնդրել: Այս թեման շատ մեծ թեմա է: Անկեղծ ասած` չեմ էլ ուզում քաղաքական գործիչներին խելք սովորեցնել:
Հ.- Ինչպէ՞ս էք վերաբերւում ամէն տեսակ խոչընդոտներին: Տեղեակ էք, որ Թուրքիայում վերջին տարիներին ե՛ւ հեռուստատեսութիւնում, ե՛ւ շարժապատկերի փառատօների ժամանակ որոշակի խոչընդոտներ են ստեղծւում ժապաւէնների համար:
Պ.- Մինչեւ այժմ չենք հանդիպել խոչընդոտների: Անկեղծ ասած` պետութիւնն էլ որեւէ խոչընդոտ չի ստեղծել: