Թուրք-Իսրայէլեան Յարաբերութիւնների Կարգաւորման Շուրջ

ՀԱՅԿ ԳԱԲՐԻԷԼԵԱՆ
Թրգագէտ

2014թ. մայիսի 31-ին լրացաւ «ազատութեան տորմիղի» դրօշակակիր «Մաւի Մարմարա» նաւի միջադէպի 4-րդ տարելիցը: 2010թ. այդ օրն իսրայէլցի յատուկ ջոկատայինները Կազայի հատուած մեկնող թուրքական այդ նաւում սպաննեցին 9 թուրքի, ինչը յանգեցրեց Թուրքիայի եւ Իսրայէլի միջեւ յարաբերութիւնների կտրուկ վատթարացմանը, ինչը շարունակւում է ցայսօր: Միջադէպից յետոյ Թուրքիան 3 նախապայման ներկայացրեց Իսրայէլին` ներողութիւն խնդրել, փոխհատուցում վճարել եւ վերացնել Կազայի հատուածի շրջափակումը, ընդգծելով, որ առանց այդ 3 կէտի իրագործման` տեղի չի ունենայ թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կարգաւորում եւ Թուրքիայի դեսպանը չի վերադառնայ Իսրայէլ:

Իսրայէլն իր հերթին պնդում է, որ Թուրքիան վերջ դնի իսրայէլցի բարձրաստիճան զինուորականների դատական գործընթացներին եւ հրաժարուի միջազգային ասպարէզում իր հակաիսրայէլեան քայլերից, ինչը, մասնաւորապէս, վերաբերում է ՕԹԱՆ-ի հետ հրէական պետութեան համագործակցութիւնը թորփիլահարելուն (2014թ. յունուարին ՕԹԱՆ-ի գլխաւոր քարտուղարի տեղակալ Ալեքսանտր Վերշպոուն հերքեց Էրտողանի այն մտահոգութիւնները, թէ Իսրայէլը կարող է Թուրքիայում (Մալաթիա) տեղակայուած ՕԹԱՆ ռատարն օգտագործել Իրանին հրթիռային հարուած հասցնելու համար):

Իսրայէլը, որը երկար ժամանակ հրաժարւում էր կատարել թուրքական նախապայմանները, արդէն կատարել է դրանցից մէկը. 2013թ. մարտի 22-ին Իսրայէլի վարչապետ Պենիամին Նեթանիահուն (Միացեալ Նահանգների ճնշմամբ) զանգահարեց Էրտողանին եւ ներողութիւն խնդրեց «Մաւի Մարմարայի» միջադէպի համար: Նեթանիահուն իր այդ քայլը պատճառաբանեց տարածաշրջանում եւ մասնաւորապէս Սուրիայում ստեղծուած նոր իրավիճակով` կարեւորելով Սուրիայի հարեւաններ Իսրայէլի եւ Թուրքիայի միջեւ համագործակցութիւնը: Պէտք է նշել, որ չնայած Իսրայէլի այդ քայլին` թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացում չգրանցուեց որեւէ էական առաջընթաց, քանի որ բաց էին մնացել մնացեալ հարցերը, որոնք առնչւում էին երկու կողմին էլ:

2014թ. փետրուարի սկզբին յայտնի դարձաւ, որ Իսրայէլը «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպի համար Թուրքիային առաջարկել է 20 միլիոն ամերիկեան տոլարի փոխհատում, սակայն Թուրքիան պահանջում է 30 միլիոն: Օրեր անց Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Ահմեթ Տաւութօղլուն յայտարարեց, թէ Թուրքիան եւ Իսրայէլը տեւական բանակցութիւններից յետոյ կարողացել են էական առաջընթաց գրանցել փոխհատուցման չափի յստակեցման հարցում եւ գրեթէ պատրաստ են յարաբերութիւնների կարգաւորմանը:

Սակայն Էրտողանն շտապեց Իսրայէլին յիշեցնել թուրքական երրորդ նախապայմանի մասին. «Մենք պնդում ենք, որ ստորագրուի արձանագրութիւն, որով Իսրայէլը կը պարտաւորուի վերջ դնել Կազայի հատուածի շրջափակմանը: Միայն դրանից յետոյ կարելի կը լինի խօսել յարաբերութիւնների վերականգնման մասին»:

Ապրիլի սկզբին եւ մայիսի սկզբին Տաւութօղլուն վերստին յայտարարեց, թէ Իսրայէլի հետ խնդիրները մեծապէս կարգաւորուել են, ու թէեւ Իսրայէլի հետ բանակցութիւնները դեռ չեն յանգեցրել վերջնական արդիւնքների, այնուամենայնիւ, բազմաթիւ խնդիրներ արդէն յաղթահարուած են, իսկ մնացեալ հարցերը կը կարգաւորուեն շուտով:

Ապրիլի վերջին «Պլումպըրկ Թի. Վի.»-ին տուած հարցազրոյցի ժամանակ Էրտողանը յայտարարեց, թէ բանակցութիւնների ժամանակ իրենք համաձայնեցրել են փոխհատուցման չափը, սակայն դեռ բաց է մնում պաղեստինցիներին մարդասիրական օգնութիւն յատկացնելու հարցը: Էրտողանն ընդգծեց, որ դա համաձայնեցնելուց յետոյ իրենք կարող են անցում կատարել թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կարգաւորմանը եւ յոյս յայտնեց, որ ոչինչ չի կարող խանգարել իրենց` առաջիկայ օրերին կամ շաբաթներին համաձայնագիր ստորագրելու համար:

Իսրայէլեան կողմն իր հերթին հաստատեց, որ Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորումը մօտ է: Նշւում էր, որ Թուրքիան պարտաւորուել է օրէնք ընդունել, որը կ՛երաշխաւորի, որ ՑԱՀԱԼ-ի (Իսրայէլի Բանակ) սպաներն իր տարածքում չեն ենթարկուի դատական հետապնդումների, իսկ արդէն բացուած գործերը կը փակուեն: Համաձայնագրի ստորագրումից անմիջապէս յետոյ Թուրքիան եւ Իսրայէլը յայտարարելու էին յարաբերութիւնների կարգաւորման եւ ողջ ծաւալով դիւանագիտական շփումների վերսկսման մասին:

Եւ ահա այս ամէնի խորապատկերին, երբ թւում էր, թէ ամէն ինչ տանում է դէպի թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կարգաւորում, 2014թ. մայիսի 26-ին Պոլիսի` ծանր յանցագործութիւնները քննող 7-րդ դատարանը «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպի կապակցութեամբ որոշեց հեռակայ կարգով կալանքի տակ առնել Իսրայէլի սպայակոյտի տուեալ ժամանակուայ պետ Կապի Աշքենազիին, Իսրայէլի ռազմածովային ուժերի հրամանատար Էլիեզեր Ալֆրետ Մարոմին, Իսրայէլի ռազմական հետախուզութեան վարչութեան ղեկավար Ամոս Եատլինին եւ Իսրայէլի ռազմաօդային ուժերի հետախուզութեան հրամանատար Աւիշայ Լեւիին:

Թուրքական դատարանը նախապէս հրաւէրներ էր առաքել բոլոր կասկածեալներին, սակայն նրանք ո՛չ ներկայացել էին դատարան, ո՛չ էլ որեւէ պատասխան էին տուել: Դատարանը նրանց գործողութիւնները որակեց որպէս «հետաքննութիւնից խոյս տալու փորձ» եւ որոշեց նրանց կալանաւորման համար փաստաթղթեր պատրաստել` կասկածեալներին Ինթերփոլի «Կարմիր շրջաբերականում» ընդգրկելու համար (2012թ. մայիսին թուրքական դատախազութիւնը պահանջել էր իսրայէլցի զինուորականներից իւրաքանչիւրին դատապարտել 8578-18.032 տարուայ ազատազրկման):

Թուրքական կողմի այս քայլը որակուեց որպէս Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացում «յետքայլ եւ Իսրայէլի համար տհաճ անակնկալ»: Այստեղ անհրաժեշտ է մէջբերել մի քանի իրադարձութիւններ, որոնք կարող են քիչ թէ շատ հասկանալի դարձնել թուրքական կողմի քայլը եւ աւելի լայն առումով` թուրք-իսրայէլական յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացում առկայ բարդութիւնները.

1. Նախ պէտք է նշել, որ թուրքական դատարանի որոշումից 3 օր առաջ` մայիսի 23-ին, հիւանդանոցում մահացաւ «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպի ժամանակ ծանր վիրաւորուած Ուղուր Սուլէյման Սոյլեմեզը` դառնալով միջադէպի 10-րդ զոհը: Դա հասարակական մեծ արձագանգ առաջացրեց Թուրքիայում, եւ այդ պարունակում թուրքական դատարանի որոշումը կարելի է համարել որպէս աւելի շատ ներքին լսարանին (կրքերը հանդարտեցնելուն, պարտուողականութեան զգացումը ցրելուն), քան` Իսրայէլին հասցէագրուած ազդանշան: Այդ մասին է վկայում նաեւ այն, որ երբ Էրտողանն այցելեց Սոյլեմեզի տուն եւ ցաւակցեց նրա ընտանիքին, նա հանդէս չեկաւ հակաիսրայէլեան հնչեղ յայտարարութիւններով, ինչը նրանից ակնկալում էին շատերը 1: Աւելի՛ն. մայիսի 20-ին ելոյթ ունենալով Թուրքիայի խորհրդարանում` Էրտողանը շնորհակալութիւն յայտնեց Իսրայէլին` Սոմայի ածխահանքի աղէտի (մայիսի 13) կապակցութեամբ Թուրքիային ցաւակցելու համար, ինչպէս նաեւ ողջունեց Անկախութեան օրուայ (մայիսի 14) կապակցութեամբ Իսրայէլի դեսպանատանը կազմակերպուելիք հանդիսաւոր ընդունելութեան չեղեալ յայտարարումն աղէտի պատճառով (301 զոհ): Այս ամէնը ցոյց է տալիս, որ Էրտողանը ներկայումս առնուազն շահագրգռուած չէ Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնների էլ աւելի վատթարացմամբ:

2. Ուշագրաւ է, որ 2014թ. մայիսի 13-ին Իսրայէլի խորհրդարանի (Քնեսէթ) յատուկ նիստում քննարկուել էր Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հնարաւորութեան հարցը: Այն խորհրդարանի օրակարգ էր մտցրել «Մերեց» կուսակցութեան առաջնորդ Կալիոն Զահաւան` երկրի կառավարութեանը կոչ անելով մինչեւ 2015թ. ճանաչել Հայոց ցեղասպանութեան փաստը: Քնեսէթի նախագահ Եուլի Էտելշթայնն իր հերթին յայտարարեց. «Մենք չենք կարող հերքել պատմութիւնը եւ շրջանցել մարդկային արժէքները` ելնելով դիւանագիտական կամ քաղաքական նկատառումներից: Յաջորդ տարի աշխարհը նշելու է զանգուածային սպանութիւնների 100-րդ տարելիցը, եւ եկել է ժամանակը, որպէսզի Իսրայէլի կառավարութիւնը ճանաչի հայ ժողովրդի դէմ սպանդը: Կառավարութիւնը պէտք չէ ճանաչումը զոհաբերի յանուն ժամանակաւոր շահերի:

Ամէն անգամ, երբ փոխւում է դիւանագիտական իրավիճակը, մենք, յանուն Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնների, չենք ճանաչում Հայոց ցեղասպանութիւնը, ապա ի յայտ է գալիս «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպը, եւ մենք պատրաստւում ենք փոխել մեր դիրքորոշումը: Քնեսէթի անդամներից շատերը Ողջակիզումը վերապրածների զաւակներ են, եւ որպէս Հոլոքոսթը վերապրած ազգ` մենք չեն կարող անտեսել Հայոց ցեղասպանութիւնը: Այդ ճանաչումը Թուրքիայի հետ յարաբերութիւնները սրելու փորձ չէ, որոնք շատ կարեւոր են Իսրայէլի համար»: Բնականաբար իսրայէլեան կողմի այս նախաձեռնութիւնը եւ դրա հնարաւոր զարգացումը չեն կարող չմտահոգել թուրքական կողմին: Պէտք չէ մոռանալ նաեւ, որ 2014թ. ապրիլի 23-ին Ամերիկայի հրէական կոմիտէն (AJC) Թուրքիային կոչ էր արել ճանաչել Հայոց ցեղասպանութիւնը:

3. Ինչպէս արդէն նշուեց, կողմերը թէեւ մօտ են կամ արդէն իսկ համաձայնեցրել են փոխհատուցման ծաւալի չափը, սակայն դրա հետ մէկտեղ ոչինչ չի հաղորդւում այն մասին, թէ Իսրայէլն ինչպէս է գնահատում փոխհատուցման վճարումը, ինչը շատ աւելի կարեւոր է կողմերի համար, քան` բուն գումարի չափը: Դեռեւս 2013թ. յուլիսին Թուրքիայի փոխվարչապետ Պիւլենթ Արընչը յայտարարել էր. «Իսրայէլը չի ցանկանում իրեն մեղաւոր ճանաչել կատարած յանցանքում եւ պահանջում է, որ փոխհատուցման վճարումը գնահատուի որպէս գթասրտութեան կամաւոր աքթ եւ ոչ թէ որպէս հակաիրաւական գործունէութեան համար վնասի փոխհատուցում: Սակայն Թուրքիան չի պատրաստւում կատարել այդ պահանջը եւ պահանջում է, որ գումարը վճարուի հէնց որպէս հակաիրաւական գործողութեան փոխհատուցում: Թուրքիան պահանջում է, որ Իսրայէլը «Մաւի Մարմարա»-ի գրաւումը ճանաչի որպէս յանցանք»:

Բացի այդ, Իսրայէլը դեռ չի կատարել Թուրքիայի երրորդ նախապայմանը` կապուած Կազայի հատուածի շրջափակմանը վերջ դնելու հետ: 2013թ. (Նեթանիահուի ներողութիւնից յետոյ) քանիցս հաղորդուեց, թէ Էրտողանը մեկնելու է Կազայի հատուած: Էրտողանը յայտարարել էր, որ իր այցը Կազա կը նպաստի Համաս-ի եւ Ֆաթհ-ի միջեւ պայմանաւորուածութեան ձեռքբերմանը` կապուած միասնական կառավարութիւն ձեւաւորելու հետ: Սակայն Եգիպտոսի նախագահ Մոհամետ Մուրսիի պաշտօնանկութիւնը եւ դրան յաջորդած թուրք-եգիպտական յարաբերութիւնների կտրուկ վատթարացումը (Թուրքիան դատապարտել էր իսլամական Մուրսիի պաշտօնանկութիւնը, որի հետ սերտ յարաբերութիւնների մէջ էր) վերջնականապէս խաչ քաշեցին Էրտողանի այդ մտադրութեան վրայ (Միացեալ Նահանգներ դէմ էին այդ այցին` գտնելով, որ տուեալ ժամանակ նպատակայարմար չէ նման այց կատարելը, քանի որ դա կարող է խանգարել խաղաղութեան գործընթացին): Ի դէպ, թուրք-եգիպտական յարաբերութիւններն այժմ այնպիսի վիճակում են, որ ներկայ դրութեամբ կարելի է աւելի իրատեսական համարել այն, որ Էրտողանը կարող է Կազայի հատուած հասնել աւելի շուտ Իսրայէլի թոյլտուութեամբ, քան Եգիպտոսի սահմանից 2:

4. Պէտք է յիշատակել իսրայէլեան կազի համար Թուրքիայի մղած պայքարը: Թուրքիան պայքարում է, որ Միջերկրական ծովում յայտնաբերուած իսրայէլական «Թամար» եւ «Լեւիաթան» կազային հանքավայրերի կազը Եւրոպա փոխադրուի հէնց իր տարածքով: Բնականաբար, դա կը մեծացնի դէպի Եւրոպա ուժանիւթակիրների տարանցման հարցում Թուրքիայի ուժանիւթային դերը, կը նպաստի Թուրքիայի` խոշորագոյն կազային հանգոյցի վերածուելու գործընթացին, Իսրայէլին (նաեւ Եւրոպական Միութեան) տարանցիկ կախուածութեան մէջ կը գցի Թուրքիայից եւ այլն: Միջազգային ճգնաժամային խմբի` Կիպրոսի եւ Թուրքիայի հարցերով ծրագրերի տնօրէն Հիու Փոփը յայտարարել է, թէ Իսրայէլը նախապայման է ներկայացրել Թուրքիային, որ եթէ չլուծի Կիպրոսի` արդէն 40 տարի չկարգաւորուող հարցը, ապա կարող է մոռանալ իսրայէլեան կազի տարանցման մասին: Թուրքիան ցանկանում է, որ կիպրական կազը («Աֆրոտիթէ» կազային հանքավայր) նոյնպէս իր տարածքով փոխադրուի Եւրոպա` յայտարարելով, որ իսրայէլեան ու կիպրական կազը Եւրոպա փոխադրելու ամենակարճ ուղին անցնում է հէնց իր տարածքով: Թուրքիան ծրագրել է Իսրայէլից Միջերկրական ծովի յատակով խողովակաշար անցկացնել դէպի Ճէյհան, որով սկզբնական շրջանում տարեկան կարող է մատակարարուել մինչեւ 8 միլիառ խորանարդ մեթր կազ: Սակայն Իսրայէլը դեռ «կանաչ լոյս» չի վառել թուրքական այդ նախագծի առջեւ: Հարկ է նշել, որ Իսրայէլը դիտարկում է նաեւ իր կազը Եւրոպա արտահանելու այլընտրանքային երթուղիներ. բացի Իսրայէլ-Թուրքիա կամ «Իսրայէլ-Կիպրոս-Թուրքիա երթուղիներից, դիտարկւում է նաեւ Իսրայէլ-Կիպրոս (յունական հատուած) – (յունական) Կրետէ կղզի եւ Յունաստան երթուղին, ինչը «խաղից դուրս» իրավիճակում է թողնում Թուրքիային:

5. 2014թ. ապրիլի վերջին Իսրայէլը հրաժարուեց պաղեստինցիների հետ բանակցութիւնները շարունակելուց, ինչի պատճառն այն էր, որ դրանից առաջ յայտարարուել էր Պաղեստինում ազգային միասնութեան կառավարութեան ստեղծման ճանապարհով ՖԱԹՀ-ի ու ՀԱՄԱՍ-ի առաջիկայ հաշտեցման մասին: Հաշտեցումից յետոյ Պենիամին Նեթանիահուն համապաղեստինեան կառավարութեան միջազգային մեկուսացման կոչ արեց` խնդրելով չշտապել պաղեստինեան նոր կառավարութեան ճանաչման հարցում, որի կազմում ներառուած է ՀԱՄԱՍ (նրա խօսքերով) ահաբեկչական կազմակերպութիւնը: Սակայն Թուրքիան արդէն իսկ ողջունել է Պաղեստինում ՖԱԹՀ-ի ու ՀԱՄԱՍ-ի միջեւ ձեռք բերուած պայմանաւորուածութիւնը` յոյս յայտնելով, որ նոր կառավարութիւնը կ՛աջակցի պաղեստինցիների ազգային հաշտեցմանը եւ վերջ կը դնի նրանց պառակտմանը: Բացի այդ, Թուրքիան ընդգծել է, որ շարունակելու է աջակցել Պաղեստինի ժողովրդին` կապուած ազատ ու անկախ Պաղեստին պետութիւն ստեղծելու հետ: Ինչպէս երեւում է` Թուրքիայի եւ Իսրայէլի դիրքորոշումները չեն համընկնում այս հարցում:

6. Թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կարգաւորման հարցում որոշակի խոչընդոտ կարող է հանդիսանալ Իսրայէլի ներկայիս արտաքին գործերի նախարար Աւիկտոր Լիպերմանի գործօնը, որը «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպի ժամանակ նոյնպէս Իսրայէլի արտաքին գործերի նախարարն էր (2013թ. նոյեմբերին Լիպերմանին արդարացրին ծառայողական լիազօրութիւնները չարաշահելու գործով, եւ նա գրեթէ մէկամեայ ընդմիջումից յետոյ վերադարձաւ Իսրայէլի արտաքին գործերի նախարարի պաշտօնին): Լիպերմանը դէմ էր «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպի համար ներողութիւն խնդրելուն եւ հետագայում նոյնպէս չի փոխել իր այդ դիրքորոշումը:

Այդ մասին է վկայում այն, որ 2013թ. գարնանը նա «կոպիտ սխալ» որակեց Նեթանիահուի ներողութիւնը (որը, ի դէպ, տեղի ունեցաւ Լիպերմանի ժամանակաւոր պաշտօնանկութիւնից 3 ամիս անց): Լիպերմանն այդ ներողութիւնը համարեց անտեղի, քանի որ իսրայէլցի «քոմանտոսները» «Մաւի Մարմարա» նաւում դիմել են ինքնապաշտպանութեան` բախուելով Կազայի հատուածի շրջափակումը ճեղքել փորձողների կատաղի դիմադրութեանը 3. «Նման ներողութիւնը խաթարում է իսրայէլցի զինուորականների գործելու դրդապատճառները, ամրապնդում ծայրայեղականների դիրքերը, վնաս պատճառում ահաբեկչութեան դէմ անզիջում պայքարին ու ազգային արժանապատուութեանը, խաթարում մեր դիրքերը մերձաւորարեւելեան տարածաշրջանում եւ միջազգային ասպարէզում»:

Ի դէպ, միջադէպին յաջորդած թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կտրուկ սրման ժամանակաշրջանում Լիպերմանն անգամ մշակել էր Թուրքիայի դէմ հակաքայլերի ծրագիր («Լիպերմանի պլան»), որում իրենց ուրոյն տեղն էին զբաղեցրել նաեւ Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը եւ Թուրքիայում ահաբեկչական հռչակուած ու արգելուած Քրտական աշխատաւորական կուսակցութեանն (ՔԱԿ) աջակցելը:

Այսպիսով, պէտք է փաստել, որ վերջին շրջանում Թուրքիան յայտնուել է այնպիսի իրավիճակում, երբ միաժամանակ վատթարացրել է յարաբերութիւնները թէ՛ Իսրայէլի, թէ՛ արաբական աշխարհի կարկառուն ներկայացուցիչների` Սուրիայի ու Եգիպտոսի (որոշակի առումով` նաեւ Իրաքի) հետ: Դա ընդհանրապէս շահաւէտ չէ Թուրքիայի համար, քանի որ խախտուել է կողմերից մէկին (Իսրայէլ կամ արաբական աշխարհ) նախապատուութիւն տալու թուրքական քաղաքականութիւնը, ինչին ականատես ենք եղել վերջին տարիներին:

Եթէ ժամանակին Թուրքիան նպատակայարմար էր համարում լաւ յարաբերութիւններ ունենալ Իսրայէլի հետ եւ դրանով իսկ իր դէմ հանել արաբական աշխարհը, ապա Էրտողանի գլխաւորած Արդարութիւն եւ բարգաւաճում կուսակցութեան (ԱԲԿ) իշխանութեան գալուց յետոյ տեղի ունեցաւ հակառակը, ինչը տեղաւորւում է արաբական աշխարհի հետ մերձենալու ԱԲԿ քաղաքականութեան պարունակում (դրան նպաստեց «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպը. կարծիքներ կան, որ «Ազատութեան տորմիղի» կազմակերպիչը ոչ թէ թուրքական ԻՀՀ իրաւապաշտպան կազմակերպութիւնն է, այլ` հէնց Էրտողանը):

Սակայն Սուրիայի ներքին բախումները եւ Մուրսիի պաշտօնանկութիւնը Եգիպտոսում, դրանց նկատմամբ Թուրքիայի դիրքորոշումն էականօրէն վատթարացրին այդ երկրների հետ Թուրքիայի յարաբերութիւնները: Ներկայ դրութեամբ առաւել հաւանական եւ իրատեսական կարելի է համարել թուրք-իսրայէլեան յարաբերութիւնների կարգաւորումը` հաշուի առնելով, որ Թուրքիան Սուրիայի եւ Եգիպտոսի պարագայում իր յայտարարութիւններով ու հակաքայլերով 4, բաւական հեռու է գնացել, ինչպէս նաեւ Եգիպտոսում (մայիսի 26-28) ու Սուրիայում (յունիսի 3) անցկացուած նախագահական ընտրութիւնների արդիւնքները` Սիսիի եւ Պաշար Ասատի յաղթանակները, որոնց Թուրքիան բազմիցս քննադատել է:

Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնների վատթարացման պատճառով Թուրքիան զրկուել է Մերձաւոր Արեւելքում (Իսրայէլի եւ Պաղեստինի, Իսրայէլի եւ Սուրիայի միջեւ) միջնորդական առաքելութեամբ հանդէս գալու հնարաւորութիւնից: Դեռեւս 2012թ. նոյեմբերի վերջերին ամերիկեան «Նիւ Եորք Թայմզ» թերթը գրեց, որ «Թուրքիան մնաց Եգիպտոսի ստուերում»` նկատի ունենալով այն, որ Եգիպտոսը (Մուրսին) միջնորդի դերում հանդէս եկաւ Իսրայէլի ու Համաս-ի (Կազայի հատուածի) միջեւ ծագած ճգնաժամի կարգաւորման հարցում, մինչդեռ Թուրքիան զրկուած էր նման հնարաւորութիւնից:

Բացի այդ, վերջին շրջանում Իսրայէլի եւ Պաղեստինի միջեւ միջնորդական առաքելութեամբ հանդէս են գալիս Միացեալ Նահանգներ: Կարելի է կարծել, թէ Սուրիայի եւ Եգիպտոսի հետ ներկայիս վատ յարաբերութիւնները Թուրքիային ստիպում են Իսրայէլի հետ ունենալ առնուազն բնականոն յարաբերութիւններ` մերձաւորարեւելեան մի շարք գործընթացներից դուրս չմնալու համար: Ինչպէս արդէն նշուեց, Թուրքիան պայքարում է նաեւ իսրայէլեան կազն իր տարածքով Եւրոպա հասցնելու ուղղութեամբ:

Թուրքիան ներկայումս, թերեւս աւելի քան երբեւէ, ունի հրէական լոպիի կարիքը` կապուած 2015թ. Հայոց ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի հետ (թուրք հանգուցեալ վերլուծաբան Մեհմեթ Ալի Պիրանտի խօսքերով` հէնց հրէական լոպիի աջակցութեամբ է Միացեալ Նահանգներում կանխւում հակաթուրքական (ցեղասպանութեան) բանաձեւերի ընդունումը): Հրէական լոպիի համակրանքը շահելով` Էրտողանը կարող է նրան հեռու պահել Միացեալ Նահանգներում բնակուող իսլամական հասարակական գործիչ Ֆեթհուլայ Կիւլենին աջակցելուց: Յատկանշական է, որ Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Էֆքան Ալան 2014թ. մայիսի կէսերին յայտարարեց, թէ Կիւլենի շարժման գործունէութեան համար մեկնակէտ պէտք է վերցնել 2009թ. նոյեմբերի 1-ը, երբ նա սկսեց գաղտնալսել Թուրքիայի կառավարութեանը: Ալան Թուրքիայի կառավարութեան եւ Կիւլենի շարժման փոխյարաբերութիւններում շրջադարձային է համարել Տաւոսի (29.01.2009) եւ «Մաւի Մարմար»-ի միջադէպերը: Օգոստոսի 10-ին Թուրքիայում կայանալիք նախագահական ընտրութիւններին ընդառաջ Իսրայէլի կողմից թուրքական նախապայմանների կատարումը կարող է յաւելեալ քուէներ ապահովել Էրտողանի համար:

Եւ վերջապէս, Իսրայէլի հետ յարաբերութիւնները Թուրքիային անհրաժեշտ են ռազմական արհեստագիտութեան համագործակցութեան, հետախուզական տուեալների փոխանակման եւ այլ առումներով: Իսրայէլի համար Թուրքիան իր հերթին անհրաժեշտ է իսլամական աշխարհի հետ իր յարաբերութիւնների, սեփական կազը Եւրոպա արտահանելու, իր եւ ՕԹԱՆ-ի միջեւ համագործակցութեանը չխոչընդոտելու եւ այլ տեսանկիւններից: Այս ամէնը կողմերին կարող է հարկադրել մօտ ժամանակներս կարգաւորել փոխյարաբերութիւնները: Իսրայէլը կարող է, փոխհատուցում վճարելուց բացի, թոյլատրել Թուրքիայի կողմից Կազայի հատուած մարդասիրական օգնութեան առաքումը, իսկ Թուրքիան կը պարտաւորուի վերջ դնել դատական քաշքշուկներին եւ Իսրայէլի ու ՕԹԱՆ-ի միջեւ համագործակցութիւնը խաթարելուն:

Միւս կողմից էլ պէտք է նկատել, որ թուրք-եգիպտական եւ թուրք-սուրիական յարաբերութիւնների կարգաւորման բանալին Թուրքիայի ձեռքում է, քանի որ հէնց նա է կանխամտածուած ձեւով գնացել այդ երկրների հետ յարաբերութիւնների սրմանը, միջամտել է նրանց ներքին գործերին, պահանջներ է ներկայացրել նրանց նկատմամբ: Եւ եթէ Թուրքիան արաբական այդ երկրների հետ իր յարաբերութիւնները կարգաւորելու իրական ցանկութիւն յայտնի (Թուրքիան կարող է յայտարարել, թէ յարգում է Եգիպտոսի ժողովրդի ընտրութիւնը (Սիսի), իսկ Ասատը Սուրիայում «չարեաց փոքրագոյնն» է` «Քայիտա»-ի հետ կապուած խմբաւորումների համեմատ, որոնցից «ճապհաթ Նուսրա»-ին Թուրքիան արդէն ճանաչել է որպէս ահաբեկչական), ապա Սուրիան ու Եգիպտոսը հազիւ թէ հրաժարուեն դրանից, քանի որ մեծ հաշուով նրանք ոչինչ չեն շահում Թուրքիայի հետ վատ յարաբերութիւններից: Դա նաեւ վերաբերում է Թուրքիային` Սուրիայի եւ Եգիպտոսի հետ վատ յարաբերութիւններ ունենալու առումով:

«Կլոպիւս» հանդէս
թիւ 6, 2014

 

1.- Թուրքիայի ԱԳՆ-ն մայիսին հերքեց մամուլում շրջանառուող այն տեղեկատուութիւնը, թէ մայիսի 15-ին աղէտի գօտի (Սոմա) այցելած Էրտողանը բռունցքներով նետուել է իրեն զայրացրած մի քաղաքացու վրայ` գոռալով. «ինչո՞ւ ես փախչում, ա՛յ Իսրայէլի վիժուածք»:

2.–  2014թ. յունիսի 8-ին տեղի ունեցաւ Եգիպտոսի նորընտիր նախագահ Ապտել Ֆաթահ Սիսիի երդմնակալութիւնը, որին մասնակցելու հրաւէր չէին ստացել միայն 3 երկրներ` Թուրքիան, Իսրայէլն ու Քաթարը: Ուշագրաւ է, որ 2013թ. օգոստոսին Էրտողանը յայտարարել էր, թէ «Եգիպտոսի նախագահ Մոհամետ Մուրսիի տապալմանը յանգեցրած բոլոր գործողութիւնների հետեւում կանգնած է Իսրայէլը», իսկ 2013թ. յուլիսի սկզբին Թուրքիայի փոխվարչապետ Բեշիր Աթալայը Գեզի այգու համար բողոքի ակցիաների կազմակերպման մէջ մեղադրել էր օտար ուժերին եւ Թուրքիայի հրէական համայնքին:

3.- 2011թ. սեպտեմբերի 2-ին հրապարակուեց «Մաւի Մարմարա»-ի միջադէպի վերաբերեալ ՄԱԿ-ի զեկոյցը, որում նշուած էր, որ իսրայէլցի զինուորականները «Մաւի Մարմարա» նաւում բախուել են ուղեւորների խմբի կազմակերպուած ու կոշտ դիմադրութեանը եւ ստիպուած են եղել ինքնապաշտպանութեան նպատակով ուժ կիրառել: Այնուամենայնիւ, զեկոյցի հեղինակներն այդ ուժը որակում են որպէս «անհամաչափ եւ ոչ նպատակայարմար»` ընդգծելով, որ մարդկանց սպանութիւնն անընդունելի է: Զեկոյցում Թուրքիայի կառավարութիւնը մեղադրուել է «Ազատութեան տորմիղ»-ի կազմակերպմանը խոչընդոտելու հարցում բաւականաչափ ջանքեր չգործադրելու մէջ:

4.- 2014թ. յունուարի վերջին Իսրայէլի ռազմական հետախուզութեան վարչութեան ղեկավար Աւիւ Կոչաւին յայտարարեց, որ Սուրիայում պատերազմող «Քայիտա»-ի զինեալներն իրենց խարիսխներն են ստեղծել Թուրքիայի երեք նահանգում` Մարաշ, Օսմանիէ եւ Ուրֆա:

 

 

 

«Կլոպիւս» հանդէս