«Նորջուղայեցիները Ստիպուած Եղան Իրենք Զիրենք Վերստին Կազմակերպելու Ոչ Որպէս Առեւտրական Համայնք, Այլ` Արդի Ազգի Մը Կորիզը» «Նոր Յառաջ»-ի Հարցազրոյցը Պատմաբան Փրոֆ. Սեպուհ Ասլանեանի Հետ

Վարեց` ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ

Պատմաբան փրոֆ. Սեպուհ Ասլանեան Քալիֆորնիոյ «Եու. Սի. Էլ. Էյ.» համալսարանի հայագիտական ամպիոնի վարիչն է (փոխարինած է փրոֆ. Ռիչըրտ Յովհաննէսեանը): Ան գլխաւոր բանախօսն էր եւ գլխաւոր գիտական խորհրդատուն` «Կիւլպէնկեան» հաստատութեան կողմէ հոկտեմբեր 16-17 Լիզպոնի մէջ կազմակերպուած հայոց, փորթուգալցիներու, հրեաներու եւ մահմետականներու առեւտրական յարաբերութիւններուն եւ անոնց միջեւ գոյութիւն ունեցած ցանցերուն մասին գիտաժողովին:

Նկատի առնելով փրոֆ. Ասլանեանին գիտական վաստակը հայագիտական ուսումնասիրութիւններուն մէջ` անոր հետ հանդիպում ունեցանք այս մարզէն ներս իր տարած հետազօտական աշխատանքին մօտէն ծանօթանալու համար:

ԺԻՐԱՅՐ ՉՈԼԱՔԵԱՆ.- Լիզպոնի համագումարին ընթացքին արծարծուեցան Մետաքսի ճամբուն եւ ընդհանրապէս միջազգային առեւտուրի մարզին մէջ հայ վաճառականներու կարեւոր դերակատարութեան երեւոյթները: Հայ առեւտրականները այն ժամանակ ո՞ւր կը ստանային իրենց կրթութիւնը:

ՓՐՈՖ. ՍԵՊՈՒՀ ԱՍԼԱՆԵԱՆ.- Շատ հետաքրքրական հարցում մըն է: Ըսեմ, որ տակաւին նոր սկսած է այս հարցը լրջօրէն արծարծուելու կամ ուսումնասիրուելու: Վաճառականները ընդհանրապէս ուսում ստանալու քանի մը միջոցներ ունէին տասնեօթներորդ դարուն: Անոնք Նոր Ջուղայի Ս. Ամենափրկիչ վանքի շրջափակին մէջ, իրենց համաշխարհային ցանցի գեր-կեդրոնը ունէին վաճառականական կաճառ մը, ուր այդ ճիւղին վերաբերեալ ուսման դասընթացքները կը վարէր Կոստանդ Ջուղայեցի անունով վարպետ մը: Ան հաւանաբար իր ձեռքին տակ ունէր իրմէ առաջ նախկին վաճառականներու բազմաթիւ կրկնատոմարները: Վաճառականները այն ատեն տարիներով (երբեմն 10-20 տարի կամ նոյնիսկ աւելի) կը շրջագայէին եւ վերադարձին իրենց ունեցած շահին մէկ քառորդը կը պահէին, իսկ մնացեալ առիւծի բաժինը կը յանձնէին ոչ շրջուն եւ մնայուն տեղ գրաւող դրամատէր խոճաներուն: Շրջող վաճառականները այդ կրկնատոմարներուն մէջ մանրամասնօրէն կը նկարագրէին իրենց ճանապարհորդութիւնը, ծախած ապրանքները եւ այլն: Հաւանաբար Կոստանդ Ջուղայեցին այդ տեղեկութիւններէն օգտուելով` կրցած էր կարեւոր դասագիրքի նման ձեռագիր մը կազմել, որ այսօր մեզի հասած է քանի մը օրինակներով: Այս պարագան, սակայն,  ուսումնասիրութեան կը կարօտի, որովհետեւ մենք տակաւին պրպտումներու առաջին հանգրուանին կը գտնուինք:

Բացի այդ, ջուղայեցիները ունէին ուսում ստանալու այլ կարեւոր միջոց մը. եւրոպացի կաթողիկէ միսիոնարները, որոնք հաստատուած էին Նոր Ջուղայի մէջ եւ կրօնի ազատութիւն ու վաճառականութեամբ զբաղելու իրաւունք ունէին, հիմնած էին ոչ պաշտօնական դպրոցներ, ուր կը յաճախէին վաճառական հայերու զաւակները` եւրոպական լեզուները սերտելու համար: Անոնք եթէ Հնդկական ովկիանոսին մէջ պիտի աշխատէին, փորթուգալերէն կը սորվէին եւ այս ընթացքը շարունակուած է մինչեւ 1700-ականներու վերջերը (հակառակ անգլիացիներու տիրապետութեան հոլովոյթին): Բայց եթէ այդ նոյն հայերը Միջերկրականի բեմին վրայ պիտի աշխատէին, իտալերէնը կ՛ուսումնասիրէին, որ «լինկուաֆրանքա»-ի առաջին հանգրուանն էր. այլ խօսքով, անոնք իտալերէնի միջոցով ընդհանրապէս ֆրանսերէն կը սորվէին, բայց նաեւ սպաներէն լեզուն կը սերտէին: Ուսեալ այդ շրջուն վաճառականները արտադրած էին տարբեր լեզուներով բազմաթիւ թարգմանութիւններ, որոնք տակաւին կ՛ուսումնասիրուին: Անոնք մեզի ձգած են մեծ ժառանգութիւն մը, որ բաւականաչափ չէ հետազօտուած:

Ժ. Չ.- Ի՞նչ կը ներկայացնէին խոճաները:

Փ. Ս. Ա.- Կրնամ ըսել, թէ խոճաներու դասակարգը ոչ միայն շատ յառաջադէմ էր առեւտրական ճիւղին մէջ, բայց նաեւ հոյակապ դերակատարութիւն ունեցած է մշակութային մարզի զարգացման առումով, եւ ասիկա տակաւին վաղ-արդի շրջանին, այսինքն 1500-1800 տարիներուն ընթացքին: Այն ատեն հայոց պատմութեան մէջ բառացիօրէն տեղաշարժ մը տեղի ունեցաւ, իսկ մշակութային դաշտին մէջ հայկական լեռնաշխարհը դադրեցաւ կեդրոն ըլլալէ` մերթ ընդ մերթ տեղաւորուելով ծովերուն եւ ովկիանոսներուն եզերքը գտնուող նաւահանգստային քաղաքներուն մէջ, ինչպէս` Մատրաս, Կալկաթա, Սուրաթ, Ամսթերտամ, Մարսէյ, Վենետիկ, Պոլիս եւ Զմիւռնիա: Այս վայրերուն մէջ երեք հարիւր տարուան ընթացքին գոյացաւ նոր դասակարգ մը եւ կրնանք ըսել, թէ ձեւով մը հայու նոր տեսակ մը կերտուեցաւ, որ կը կոչուէր նաւահանգստային կամ ծովային հայ` զանազանելու համար ցամաքային հայերէն, որոնք աւելի շատ հողին վրայ կեդրոնացած էին:

Այդ նոյն նաւահանգստային հայերն էին, որոնք մշակութային հսկայական աշխատանք տարած են` հաստատած են տպագրութեան կեդրոններ, կատարած են թարգմանութիւններ, բացած են դպրոցներ, ինչպէս` Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանը կամ Կալկաթայի Մարդասիրական ճեմարանը:

Ժ. Չ.- Հետագային, սակայն, այս կրթական շարժումը իր դրական հետեւանքը ունեցաւ նաեւ այլուր եւ յանգեցաւ Էջմիածնի, Մոսկուայի եւ Թիֆլիսի մէջ յաջորդաբար «Գէորգեան», «Լազարեան» ճեմարաններուն եւ «Ներսիսեան» վարժարանի հիմնադրութեան…

Փ. Ս. Ա.- Անշուշտ չեմ անտեսեր այդ կրթական կեդրոններուն կարեւորութիւնը, բայց կ՛ենթադրեմ, թէ Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեանը եւ Կալկաթայի Մարդասիրական ճեմարանը աւելի կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած են սերունդներու դաստիարակութեան գործին մէջ: Յամենայն դէպս, ամփոփելով քիչ առաջ ըսածներս, կրնամ ըսել, թէ այդ շրջանը ունեցաւ իր երկու յատկութիւնները, որոնք հայոց պատմութեան նկարագիրը դրոշմած են: Առաջին` ծովափնեայ եւ նաւահանգստային կեդրոններու կարեւորութիւնն է, իսկ երկրորդ յատկանիշը այն է, որ վաճառականները, կղերականներու ընտրանի դասակարգը եւ տպագրիչները անդադար շրջած ու ծովային ճամբորդութիւններ ունեցած են եւ իրենց գործունէութեամբ, նաեւ փորձառութեանց հաւաքագրումով կեդրոնական դեր խաղացած են ո՛չ միայն հայերու, այլեւ ամբողջ աշխարհի պատմութեան մէջ:

Ժ. Չ.- Ճամբորդող վաճառականներու ընտանիքը ի՞նչ թիւ կը կազմէր:

Փ. Ս. Ա.- Ըստ Յարութիւն Տէր Յովհանեանցի «Պատմութիւն Նոր Ջուղայի` Ի Սպահան» երկհատորեայ երկին (1850-ին գրուած եւ 1880-ին հրատարակուած) մէջ բերուած վկայութիւններուն, մեծահարուստ վաճառական ընտանիքներու թիւը 20-30 շուրջ էր: Պէտք է ըսել,  թէ Նոր Ջուղայի բնակչութեան թիւը միշտ ալ փոքր եղած է եւ տարբեր շրջաններու 30 հազարը չէ անցած: Իսկ այդ նոյն փոքրաթիւ համայնքը իր հսկայական ազդեցութիւնը եւ հետքը ձգած է մեր այսօրուան պատմութեան եւ կեանքին վրայ:

Ժ. Չ.- Վաճառական այդ երեսուն ընտանիքները իրենց առեւտրական աշխատանքին քով որքանո՞վ նպաստած են տարբեր երկիրներու համայնքներու զարգացման գործին եւ ի՞նչ ներդրում ունեցած են մշակութային կեդրոններուն մէջ:

Փ. Ս. Ա.- Անոնք շատ կարեւորութիւն կու տային մեկենասութեան եւ բարերար աշխատանքին: Առանց անոնց դրամագլուխին` ուսումնական կեդրոնները չէին կրնար կանգուն մնալ եւ մանաւա՛նդ գիրքեր չէին տպագրուեր: Ընդհանրապէս իւրաքանչիւր համայնք նման դասակարգի մը կարիքը ունի, որ թէ՛ նիւթական ներդրում կատարէ եւ թէ՛ այդ դրամագլուխը ճիշդ ձեւով օգտագործէ: Կարեւորը ո՛չ թէ դրամ ունենալն է, այլ` այդ դրամը ճիշդ ձեւով գործածելը:

Ժ. Չ.- Կարեւոր է գիտնալ, թէ այդ անձերը հայկական հողին վրայ ինչպիսի՞ գործունէութիւն ծաւալած են կամ ի՞նչ ձեւով ազդած են ազգային գիտակցութեան վրայ:

Փ. Ս. Ա.- Քիչ առաջ նշեցի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանին օրինակը, որ մեզի համար Օքսֆորտի կամ Քեմպրիճի կարեւորութիւնը ունէր տասնիններորդ դարուն, եթէ ոչ` աւելի ուշ ալ: Վարժարանը հիմնուած է Էտուարտ Ռափայէլ Ղարամեանցի եւ իր փեսայի` Սամուէլ Մուրատեանի միջոցով, որոնք երկուքն ալ հարստութիւն դիզած են Չինաստանի մէջ եւ առեւտրական շահերէ գոյացած այդ գումարը յատկացուցած են Մխիթարեան միաբանութեան, որպէսզի Եւրոպայի հողին վրայ ունենան կրթական կեդրոն: Անոնք նախապայման դրած էին, որ վարժարանը պիտի ծառայէ որբ եւ դրամական միջոցներէ զուրկ հայ երիտասարդ սերունդին` առանց դաւանանքի խտրութեան: Այդ երիտասարդութիւնը կու գար Հայաստանէն կամ այն օրերուն Օսմանեան կայսրութեան տիրապետութեան տակ գտնուող շրջաններէն:

Կալկաթայի Մարդասիրական ճեմարանն ալ ջուղայեցի վաճառական մը հիմնած է: Նոյնը կարելի է ըսել նաեւ «Լազարեան»-ի մասին: Գիտէք` կարեւորը ոչ թէ քանակը, այլ որակը եղած է, այսինքն անոնք կերտած են թիւով քիչ, սակայն որակաւոր կրթօճախներ:

Ժ. Չ.- Այդ ընտանիքները, ինչպէս ըսուեցաւ համագումարին ընթացքին, երեք-չորս սերունդէ անդին չեն կրցած իրենց ժառանգութիւնը փոխանցել…

Փ. Ս. Ա.- Մեր պատմութեան մէջ միշտ ալ հանդիպած ենք նման խոչընդոտներու եւ մնայուն ու շարունակական խողովակներ չենք ունեցած մեր աւանդութիւնը, կրթութիւնը կամ դրամագլուխը ապագայ սերունդներուն փոխանցելու առումով եւ պատճառն ալ այն է, որ համայնքային համապատասխան կառոյցներ եւ հիմնարկութիւններ չենք ունեցած: Այս մէկը ուսումնասիրութեան կարօտող այլ նիւթ մըն է: Մեզի միշտ ալ պակսած են հաղորդակցութեան միջոցները:

Ժ. Չ.- Այսօր անցեալի այդ երեւոյթներէն ի՞նչ ուսանելի դասեր կարելի է քաղել:

Փ. Ս. Ա.- Ինչպէս ըսի, այս մարզին մէջ ունեցած ենք հարուստ անցեալ մը, մանաւանդ ինչ կը վերաբերի Նոր Ջուղայի պարսկահայ վաճառականներուն, որոնք, կարելի է ըսել, համաշխարհային բազմամշակութային համայնք մը եղած են եւ երբեք չեն գոհացած միա՛յն ջուղայեցի կամ միա՛յն հայ ըլլալով: Անոնք իւրաքանչիւր մշակոյթի կարեւոր եւ ընտրանի յատկութիւնը քաղած են` ապագային նոյնը որդեգրելով իրենց կեանքին ընթացքին:

Ես միշտ ընդգծած եմ, թէ 21-րդ դարուն յաջողելու համար հարկ է նախ բազմալեզու ըլլալ եւ բաց` աշխարհին հանդէպ, պէտք է բաց միտք ունենալ ի տես մշակոյթներու տարբերութեան, որպէսզի կարելի ըլլայ գործնական ձեւով որդեգրել լաւագոյն բաժինները եւ անոնց միջոցով կերտել նոր ինքնութիւն մը, որ կրնայ «հարստացնել» անձը:

Ժ. Չ.- Արդեօք պէ՞տք է դրուատել Շահ Աբբասը, որ բռնի կերպով եւ տեղահանութեամբ Պարսկաստան փոխադրեց շուրջ 400 հազար հայեր:

Փ. Ս. Ա.- Ես այդպէս չէի ըսեր: Չմոռնանք, որ Շահ Աբբասն ալ իր նմաններուն պէս բռնակալ թագաւոր մըն էր: Այս պարագային այդ արարքը լաւ հետեւանքներ ունեցած է, հակառակ ջուղայեցիներու կրած չարչարանքներուն: Կ՛ենթադրեմ, որ մեր պատմութեան մէջ պէտք է տեղ մը յատկացնել պարսկական Սեֆեւեաններու օժանդակութեան, որոնց շնորհիւ նորջուղայեցիները միջազգային յաջողութեան տիրացած են: Հարկ է նշել, որ նոր ջուղայեցիներու եւ Սեֆեւեաններու միջեւ վստահութեան եւ ներդրումի փոխադարձ յարաբերութիւն մը գոյութիւն ունէր:

Ժ. Չ.- Հայ առեւտրականութիւնը եթէ վերացաւ, պատճառը նաեւ այն էր, որ ձեր նշած այդ նաւահանգստային ճամբաները գրաւուեցան եւ անոնց գործածութիւնը արգիլուեցաւ հայ վաճառականներուն: Ասիկա այլ պետութիւններէն կախեալ ըլլալու հարց մըն էր: Այս երեւոյթը ինչպէ՞ս կը բացատրէք:

Փ. Ս. Ա.- Նախքան այդ, 1747-48 թուականներուն արդէն ջուղայեցիներուն համար յստակ էր, որ իրենց ցանցը լուծուած է, թէ` իրենց կեդրոնը դարձած է վայրենի այլ բռնակալի մը թիրախը, յանձինս Նադիր Շահին, որ փոխարինեց Սեֆեւեանները: Ան կործանեց Նոր Ջուղան եւ Սպահանը` պատճառ դառնալով տեղացիներուն թափառականութեան: Անկէ ետք շուրջ 20 տարուան ընթացքին առեւտրական ցանցը հետզհետէ ոչնչացաւ, եւ հայ վաճառականները մեծ կորուստներ կրեցին եւրոպական զանազան, Արեւելեան Հնդկաստանի ընկերութիւններէ (East India Companies), մանաւանդ անգլիական ընկերութենէն, որ գաղութատիրութեան ճամբան բռնած էր եւ տասնութերորդ դարու վերջին քառորդին տէրն ու տիրականը դարձաւ Հնդկաստանի: Չմոռնանք, որ այս ընկերութիւնները ոչ միայն աշխարհի առաջին «Joint stock corporation»-ն էին, այլ հզօր եւ կեդրոնացած պետութիւններու օժանդակութիւնը կը վայելէին: Այս երեւոյթը եւ իրականութիւնը բաւական ծանօթ էին մեր ջուղայեցիներուն, ինչպէս` Արեւելքի միւս բոլոր համայնքներուն, որոնք ականատես էին եւրոպացիներու «յաջողութիւններուն»` թէ՛ առեւտրական, թէ՛ ալ ռազմական եւ քաղաքական (գաղութատիրական) դաշտէն ներս: Դատելով եւրոպական ընկերութիւններու այս յաջողութիւններէն` կարելի է ըսել, որ ջուղայեցիները յանգեցան այն եզրակացութեան, թէ 1700-ական թուականներու վերջաւորութեան յաջողութեան միակ միջոցը կեդրոնացած պետութիւն մը ունենալն էր, որ կ՛օժանդակէր անգլիական բազմազգեան գործակցութեան:

Ջուղայեցիները, առ այդ, ստիպուած եղան իրենք զիրենք վերստին կազմակերպելու, այս անգամ` ոչ որպէս առեւտրական համայնք, այլ` իբրեւ արդի ազգի մը կորիզը եւ ատոր համար ալ սկսան հրատարակելու սահմանադրական գրութիւններ: Այս գիծով կարելի է Մատրասի մէջ Շահամիր Շահամիրեանին փայլուն օրինակը բերել:

Ժ. Չ.- Կարելի՞ էր երկու խօսքով ամփոփել «Որոգայթ փառաց»-ը:

Փ. Ս. Ա.- Սահմանադրական առաջին գրութիւններէն մէկն էր «Որոգայթ փառաց»-ը, որ համաշխարհային տարբեր հոսանքներու ազդեցութեան արգասիքն էր եւ «ծնունդ առաւ» անգլիացիներուն գաղութը համարուող Մատրասի մէջ: Այնտեղէն ծովային ճամբով նորանոր գաղափարները կը հասնէին Եւրոպա եւ Ամերիկա: Կարելի է «Որոգայթ փառաց»-ը նկատել որպէս Հնդկաստանի մէջ լսուած կամ զգացուած ամերիկեան յեղափոխութեան եւ սահմանադրութեան գաղափարին եւ մանաւա՛նդ ամերիկեան անկախութեան հռչակագիրին առաջին արձագանգներէն մէկը: