Օսմաներէնի Եւ Թուրքերէնի Հայ Լեզուաբանները

«ԵՐԿԻՐ»

«Ակօս» թերթի լրագրող Վահան Էսթուքեանը յօդուած է հրապարակել, որում թուարկել է օսմաներէնի եւ թուրքերէնի ուսումնասիրութեան բնագաւառում նշանակալի ներդրում ունեցած հայ լեզուաբանների անուններն ու ներկայացրել նրանց գործունէութիւնը:

Յօդուածը` ստորեւ:

«Այժմ Թուրքիայում օրակարգային ամենակարեւոր թեման օսմաներէնը, որպէս պարտադիր առարկայ, դասաւանդելու մասին քննարկումներն են: Ոմանք մտածում են, որ հին թուրքերէնը պէտք է ուսուցանուի, ոմանք էլ մտահոգութիւն են յայտնում, որ դրան զուգահեռ,  զգալիօրէն կ՛աւելանայ իսլամական հատուածի ազդեցութիւնը երկրում:

Առօրեայ կեանքում յաճախ է ի ցոյց դրւում այն փաստը, թէ ոչ մահմետականներն աւելի ճիշդ են կիրառում թուրքերէնը: Անձամբ ինձ շատ են ասել` «ինչ սահուն թուրքերէն ես խօսում» կամ` «շատ լաւ առոգանութիւն ունես»: Ինձ այս խօսքերն ասողները թող կարծեն, թէ հաճոյախօսութիւն են արել, սակայն դա ոչ այլ ինչ է, եթէ ոչ` յաջողուած ձուլման հետեւանք: Սակայն մէկ այլ ճշմարտութիւն էլ կայ` ոչ մահմետականների ներդրումն օսմաներէնի եւ թուրքերէնի մէջ: Ներկայում բանտում գտնուող լեզուաբան Սեւան Նշանեանն իր ժամանակը վատնելու փոխարէն` օսմաներէն բառարանի կազմման աշխատանքներ է իրականացնում: Նշանեանն իր անձնական պլոկում ասում է. «Օրական 6-7 ժամ տրամադրում եմ բառարանին: Թուրքերէն գրութիւններում բացայայտած իւրաքանչիւր բառի ամենահին տարբերակն աւելացնում եմ բառարանում»:

Օսմանական կայսրութեան ժամանակաշրջանում եւս եղել են հայ լեզուաբաններ, ովքեր ներդրում են ունեցել օսմաներէնի եւ թուրքերէնի ուսումնասիրութիւններում: Նրանցից ամենաառաջինը Յակոբ Մարթայեանն էր, ով մեծ դեր է ունեցել օսմաներէնի փոխարէն թուրքերէնը պաշտօնական լեզու դարձնելու գործում, ինչի համար Աթաթուրքը նրան «Տիլաչար» (լեզու բացող, լեզուաբան) էր անուանել: Տիլաչարից առաջ օսմաներէնում լուրջ աշխատանքներ են կատարել նաեւ Պետրոս Զեքի Կարապետեանը, Ռեթիոս Գրիգորեանն ու Պետրոս Քերեսթեճեանը: Եկէք` մանրամասն տեղեկանանք նրանց մասին:

*
*   *

Պետրոս Զեքի Կարապետեան.-

Մանկավարժ, լեզուաբան: Ծնուել է 1873 թուականին, Պոլսում: Կրթութիւնը ստացել է Պէրպէրեանի դպրոցում: Ուսումն աւարտելուց յետոյ աշխատանքի է անցել կրթութեան ոլորտում: Երկար տարիներ Պոլսի դպրոցներում թուրքերէն է դասաւանդել: Սկիւտարում իր անուան դպրոց է հիմնել, որտեղ շատերն են ուսում ստացել: Պոլսի հայկական թերթերում յօդուածներ է հրապարակել: 1912 թուականին հրապարակուած օսմաներէն-հայերէն եւ հայերէն-օսմաներէն 50,000 բառից բաղկացած բառարանները Կարապետեանի ամենակարեւոր աշխատութիւններից են: 1935 թուականին «Սամաթիայի Սուրբ Գէորգ հայկական եկեղեցու 500-ամեակին նուիրուած ալպոմ» վերնագրով աշխատութիւնով Պոլսի հայ համայնքի առաջին ժամանակաշրջանի մասին վաւերագրական ուսումնասիրութիւն է պատրաստել: Մահացել է 1937 թուականին:

*
*   *

 

«Թերճիւմանը Ահվալ» թերթի գլխաւոր խմբագիր Պետրոս Քերեսթեճեան.-

Լեզուաբան, թարգմանիչ: Ծնուել է 1840 թուականին Պոլսում: Պետրոս Քերեսթեճեանի (ատաղձագործ) հայրը ատաղձագործ է եղել: Կրթական կեանքն սկսել է Պեշիքթաշի հայկական, յետոյ` Զմիւռնիայի Մեսրոպեան դպրոցում, ապա` շարունակել Փարիզում: Փարիզից յետոյ նա մեկնել է Անգլիա, որտեղ եւ սովորել է իտալերէն: Թուրքիա վերադառնալուց յետոյ` մինչ 1880 թուականը, ստանձնել է արտաքին գործերի գրասենեակի տնօրէնի պաշտօնը, այնուհետեւ դարձել «Թերճիւմանը Ահվալ» թերթի գլխաւոր խմբագիրը: 10 լեզուներում մասնագիտացած Քերեսթեճեանը մինչ մահը թարգմանչական գրասենեակի եւ տնտեսութեան նախարարութեան տնօրէնի պաշտօններն է զբաղեցրել:

1891 թուականին Լոնտոնում հրատարակւում է «Կլանիւր Էթիմոլոժիք տէ մօ ֆրանսէ տ՛օրիժին Էնքոնիւ ու տութէօզ» գիրքը, իսկ 1909-ին` թուրքերէն-ֆրանսերէն բառարանը: Մահացել է 1907 թուականին:

 

*
*   *

 

Ռեթէոս Գրիգորեան.- Յայտնի է որպէս «պարոն հերետիկոս»:

Լեզուաբան: Ծնուել է 1819 թուականին, Պոլսում: 1868 թուականին հրապարակել է «Թուրքերէնի քերականութիւնը» աշխատութիւնը, 1892-ին` «Արաբերէնի քերականութիւնը»: Մինչ մահը Գրիգորեանն զբաղուել է մանկավարժութեամբ: Նա օսմանական կրթութեան աշխարհում յայտնի է «պարոն հերետիկոս» անունով: Մահացել է 1904 թուականին:

 

*
*   *

Յակոբ Մարթայեան-Տիլաչար.- Մանկավարժ, լեզուաբան:

Ծնուել է 1892 թուականին, Պոլսում: Եղել է Թուրքիայի Լեզուի միութեան առաջին քարտուղարը: Թուրքերէնում ունեցած ներդրումների համար Աթաթուրքի կողմից արժանացել է Տիլաչար անուանը: Նա տիրապետել է թուրքերէնին, օսմաներէնին, անգլերէնին, յունարէնին, սպաներէնին, լատիներէնին, գերմաներէնին, ռուսերէնին եւ պուլկարերէնին: 1915 թուականին աւարտել է Ռոպերթ քոլեճը: 1919-ին սկսել է դասաւանդել նոյն քոլեճում: Առաջին աշխարհամարտի ժամանակ Պէյրութի հայկական դպրոցի տնօրէնութիւնն է ստանձնել, այնուհետեւ` Պէյրութում հրատարակուող «Լոյս» թերթի հրատարակութեան աշխատանքները: Կնոջ հետ դասաւանդել է թուրքերէն եւ 1936-51 թթ. Անգարայի համալսարանում լեզուի, պատմութեան եւ թուրքագիտութեան դասեր է տուել` լուրջ աշխատանքներ կատարելով այդ բնագաւառում: Մահացել է 1979 թուականին:

*
*   *

 

Սեւան Նշանեան.-

Գրող, լեզուաբան: Ծնուել է Պոլսում: Նախնական ուսումն ստացել է Մխիթարեան դպրոցում, այնուհետեւ աւարտել Ռոպերթ քոլեճը: 1974-ին մեկնել է Միացեալ Նահանգներ եւ «Եէյլ» ու «Քոլոմպիա» համալսարաններում պատմութիւն, փիլիսոփայութիւն եւ Հարաւային Ամերիկայի քաղաքական համակարգերի մասին ուսանել: 1998 թուականին լոյս է տեսել նրա «Փոքրիկ հիւրանոցների գիրքը» աշխատութիւնը: 1995 թուականին կնոջ` Մուժտէ Նշանեանի հետ հաստատուել է Զմիւռնիայի Սելճուք շրջանի Շիրինճէ գիւղում, որտեղ 1999 թուականից սկսել է ղեկավարել «Նիշանեան» հիւրանոցը: Առանց թոյլտուութեան Շիրինճէ գիւղում բարեկարգում իրականացնելու մեղադրանքով 10 տարուայ ազատազրկման է ենթարկուել: Բանտում եղած ժամանակ հրատարակել է «Էլիֆի ցուլն ու անակնկալների գիրքը» աշխատութիւնը: 2008-2009 թուականներին թուրքական «Թարաֆ» պարբերականում նա հրապարակել է յօդուածներ, որոնք հետագայում տպագրուել են գրքի տեսքով:

Նշենք, որ Սեւան Նշանեանը, ով խիստ քննադատել է թուրքական իշխանութիւններին, «կնիք կեղծելու» եւ «անօրէն շինութիւններ կառուցելու» մեղադրանքով ամիսներ առաջ ենթարկուեց ազատազրկման եւ մինչ օրս գտնւում է բանտում:

Թարգմանութիւնը` ԱՐԱԶ ԳԱՅՄԱԳԱՄԵԱՆԻ