ԹՈՒՐՔԻԱ ԻՆՉՊԻՍԻ՞ ՊԱՅՔԱՐ ՄԸ ՏԱՐԱՒ, ՈՐՊԷՍԶԻ ՎԵՐՖԵԼԻ ՎԷՊԸ ՇԱՐԺԱՊԱՏԿԵՐԻ ՉՎԵՐԱԾՈՒԻ. ԱՅՇԷ ՀԻՒՐԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄԸ

Այշէ Հիւր

Կիրակի, 18 դեկտեմբերին, «Թարաֆ» թերթի իր էջին մէջ յայտնի սիւնակագիր Այշէ Հիւր այս անգամ կանգ առած է Ֆրանց Վերֆելի նշանաւոր «Մուսա Լերան քառասուն օրերը» վէպին կապուած հարցերու վրայ եւ այս նիւթին շուրջ տուած է այնպիսի տեղեկութիւններ, որոնք շատ ալ ծանօթ չեն հանրութեան:

Մեկնելով Ֆրանսայի խորհրդարանի քուէարկութեան սպասող օրինագիծի խնդիրէն` Այշէ Հիւր նախ յիշած է, թէ անցեալին ի՛նչ փուլերէ անցած էր Ցեղասպանութեան ուրացումը յանցագործութիւն նկատող օրինագիծը, որ հիմա ալ կը պաշտպանուէր Ֆրանսայի նախագահական երկու թեկնածուներուն կողմէ: Ուշ կամ կանուխ այս օրինագծին կամ անոր մէկ նմանին հետ դէմ յանդիման պիտի գանք, ըսած է Այշէ Հիւր:

Այշէ Հիւր շատ ալ կողմնակից չէ Թուրքիոյ իշխանութիւններու կողմէ յառաջ քշուած այն պնդումին, թէ նմանօրինակ պատմական խնդիրները խորհրդարաններու կողմէ չէ որ կ՛որոշուին, այլ կ՛որոշուին պատմաբաններու կողմէ: Ըստ Այշէ Հիւրի, տարօրինակ չէ տեսնել, թէ իրենց ժողովուրդներուն կողմէ ընտրուած խորհրդարանները կը զբաղին նմանօրինակ հարցերով: Իսկ եթէ Թուրքիա կը պնդէ, որ վերոյիշեալ օրինագիծը կը խափանէ Ֆրանսայի մէջ մտածումի ու արտայայտութեան ազատութիւնը, այս պնդումն ալ իր պատասխանը գտած է Եւրոպայի մարդու իրաւունքներու ատեանին կողմէ, քանի որ այս վերջինը, պատմաբան Թաներ Աքչամի դիմումին ընդառաջելով, արձակած է այն վճիռը, թէ Թուրքիոյ Քրէական օրէնսգիրքի 301-րդ յօդուածը պատճառ կը դառնայ, որ Թուրքիոյ մէջ Հայկական հարցով զբաղիլ ուզողներուն մտածումի ազատութիւնը կաշկանդուի: Այսինքն, եթէ իմ անցեալս սեւ է, քու անցեալդ աւելի սեւ է:

Այնուհետեւ Այշէ Հիւր անդրադարձած է Ֆրանց Վերֆելի վէպին, նաեւ` այն խնդիրներուն, որոնք ծագած էին, երբ Միացեալ Նահանգներու մէջ «Մեթրօ կոլտուին մէյըր» ընկերութիւնը որոշած էր շարժապատկերի վերածել այս վէպը: Հիւր կը պատմէ, որ Վերֆել Դամասկոս այցելելու ընթացքին գորգի գործարանի մը մէջ տեսած էր հայ որբ մանուկներ ու առաջին անգամ այսպէս է, որ ան ծանօթացած էր Հայկական հարցին: Վերադարձին ան տեղեկութիւններ հաւաքած է հայկական տեղահանութեան ու Մուսա Լերան պատմութեան մասին: Ինչպէս յայտնի է,

մուսալեռցիները  աւելի քան 5000 հոգիով 40 օր դիմադրած էին` պաշտպանուելով զիրենք ոչնչացնել ջանացող թուրք յարձակողներէն: Բայց անոնք աւելի չէին կրցած դիմանալ ու ֆրանսական նաւերով հեռացուած էին Մուսա Լերան իրենց դիրքերէն:

Հետաքրքրական է այն, ինչ որ Հիւր կը պատմէ ֆրանսացիներու կողմէ փոխադրուած այս մուսալեռցիներուն ճակատագրին մասին: Գրեթէ ոչ մէկ երկիր ուզած էր ընդունիլ զանոնք: Երկար սակարկութիւններէ ետք անոնք Եգիպտոսի Փոր Սայիտ նաւահանգիստին մէջ զինուորական կեդրոնի մը մէջ ընդունուեցան առժամեայ աշխատանք տանելու պայմանով: Գաղթականները արկածախնդրական զանազան պատմութիւններէ ետք, դարձեալ Ալեքսանտրեթ վերադարձան, որ այդ շրջանին ֆրանսացիներու տիրապետութեան տակ էր:

Վերֆել

Բայց յօդուածին բուն նիւթն է` այն պայքարը, զոր Թուրքիա մղեց «Մեթրօ կոլտուին մէյըր» շարժապատկերի ընկերութեան դէմ, որպէսզի արգելք ըլլայ Վերֆելի վէպին շարժապատկերի վերածուելուն: Ամերիկացիները վստահ էին, որ ասիկա հրաշալի ժապաւէն մը պիտի ըլլար, բայց Վերֆել դժուար համոզուեցաւ իր վէպին իրաւունքը վաճառելու, ի վերջոյ, 20 հազար տոլարով ծախեց վէպին իրաւունքը:

«Մէյըր» ընկերութեան հասցէին շուտով ազդարարութիւններ եղան, թելադրուեցաւ, որ այդ ժապաւէնը այնպէս մը դարձուի, որ թուրքերը շատ չզայրանան, «Մէյըր» ընկերութիւնը համաձայնեցաւ փոփոխութիւններ ընել բեմագրութեան մէջ: Թուրքիա շատ մեծ պայքար բացաւ շարժապատկերի ընկերութեան դէմ:  Այդ շրջանին տակաւին ո՛չ հայկական սփիւռքի մասին կը խօսուէր, ո՛չ ալ Հայոց ցեղասպանութեան: Թրքական թերթերու մէջ յօդուածներ կը հրատարակուէին, Վերֆելը կ՛ամբաստանուէր հայկական շատ սուրճ խմած ըլլալու մեղադրանքով: Թուրքիոյ հակազդեցութիւնը սկսաւ տալ առաջին արդիւնքը, Գերմանիոյ քարոզչութեան նախարար Կէօպելս Գերմանիոյ մէջ արգիլեց Վերֆելին գիրքը: Միայն թէ ասիկա ուշ էր, որովհետեւ գիրքը արդէն բոլոր գերման հրեաներուն սնարի գիրքը դարձած էր:

1934-ին Միացեալ Նահանգներու մէջ երկու գիրքեր հրատարակուեցան, եւ այս գիրքերը մեծ յաջողութիւն արձանագրեցին, այն ատեն Թուրքիա սաստկացուց իր պայքարը: Երբ կը մօտենար 24 ապրիլ 1934-ը, այսինքն` տեղահանութեան քսանամեակը, Թուրքիա տեսնելով, որ «Մէյըր» տակաւին չէր հրաժարած շարժապատկերի ծրագրէն, յայտնեց, թէ «Մեթրօ կոլտուին մէյէր»-ի բոլոր շարժապատկերները Թուրքիոյ մէջ պիտի արգիլուին, եթէ ան չհրաժարի այս ժապաւէնը պատրաստելէ: «Մեթրօ կոլտուին»-ի Թուրքիոյ ներկայացուցիչ Ֆահիր Իփեքճին ալ ազդարարեց, որ ամերիկեան ընկերութիւնը մեծ վնասներ կ՛ունենայ, եթէ այս ժապաւէնը նկարահանէ: Այն ատեն «Մէյըր» խոստացաւ կարգ մը փոփոխութիւններ ընել բեմագրութեան մէջ: Բայց ասիկա ալ բաւարար չեղաւ Թուրքիոյ համար:

«Ուլուս», «Հիւրրիյէթ» եւ «Ճումհուրիյէթ»  թերթերը ազգային դատ նկատեցին այս հարցը եւ նեցուկ կանգնեցան կառավարութեան: Անոնք միշտ նոյն ծանօթ պաշտպանութիւնը կ՛ընէին` ըսելով, որ` «Հայկական հարցը լուծուած է եւ այլեւս մոռցուած է, եթէ այդպէս չըլլար, կարելի՞ էր, որ Թուրքիոյ խորհրդարանին մէջ հայ երեսփոխան գտնուէր: «Մեթրօ կոլտուին»-ը հիմա ի՞նչ նպատակ կը հետապնդէր փակուած թղթածրար մը դարձեալ օրակարգի բերելով»:

Ակնարկուած հայ երեսփոխանը Պերճ Քերեսթեճեան Թիւրքերն էր: «Թիւրքեր» մականունը Աթաթիւրքին կողմէ տրուած էր իրեն: Թրքական թերթերը կը գրէին, որ Վերֆել հրեայ մըն էր, իսկ «Մեթրօ կոլտուին մէյըրն» ալ հրէական ընկերութիւն էր, ուստի այս դէպքը հայ-հրեայ դաւադրութիւն մըն էր: «Ուլուս»-ի մէջ Պուրհան Պելկէ կը գրէր, որ ասիկա հայկական հեքիաթ մըն է, որ սակայն գրուած է հրեայի մը կողմէ:

Նոյն օրերուն Հայ համայնքի ազգային մարմինը, որ իբրեւ պատանդ կը գործածուէր պետութեան կողմէ, ճնշումի տակ դրուեցաւ, որպէսզի դատապարտէ ամերիկեան ընկերութեան ծրագիրը: «Ճումհուրիյէթ»-ի մէջ Ապիտին Տաւերն ալ հրեայ համայնքի անդամները հրաւիրեց դէմ գալու: «Թուրքիոյ թշնամի հրեաներուն դէմ ամէնէն առաջ դուք էք, որ դէմ դուրս պիտի գաք», կը գրէր ան: Պուլկարիա, Ռումանիա, Եուկոսլաւիա եւ Յունաստանն ալ, որոնք Թուրքիոյ հետ ստորագրուած Պալքանեան համաձայնութեան շնորհիւ երկրորդ գարուն մը կ՛ապրէին, Թուրքիոյ պաշտպան կանգնեցան այս խնդրին մէջ: Անոնք ալ յայտարարեցին, որ այդ ժապաւէնին ցուցադրութիւնը պիտի արգիլէին իրենց երկիրներուն մէջ: Յունաստանի պարագան բնաւ զարմանալի չէր, այդ շրջանին երկու երկիրները հաշտուած էին իրարու հետ, Յունաստանի վարչապետ Վենիզելոս Նոպելեան մրցանակի արժանի ցոյց տուած էր Աթաթիւրքը: Վերջին հարուածը եկաւ Ֆրանսայէն, այս երկիրն ալ յայտնեց, թէ «Կոլտուին մէյըր»-ի ժապաւէնները պիտի արգիլուին, եթէ ժապաւէնը նկարահանուի: Այս բոլորէն ետք «Մեթրօ կոլտուին»-ի տնօրէնը հասկցաւ, որ պիտի չկարենար նկարահանել այս ժապաւէնը եւ հրաժարեցաւ ծրագրէն: Այս կերպով պարտութեան մատնուեցան Ամերիկայի ամէնէն հսկայ շարժանկարի ընկերութիւնն ու

Ամերիկայի ազատութեան նշանաւոր սկզբունքը:

Այշէ Հիւր իր յօդուածը կ՛եզրակացնէ հետեւեալ տողերով.

«Այս թուականէն ետք Թուրքիա ամէն ինչ ըրաւ,  որպէսզի պատմութեան խորքերուն մէջ թաղէ 1915-ը, եւ հասանք մինչեւ այս օրերը: Հիմա դարձեալ հարց տանք: Եթէ ԱՍԱԼԱ-ի մահափորձերը չըլլային, եթէ խորհրդարաններ որոշումներ չընդունէին 1915-ին հայերու դէմ կատարուածներուն մասին, մենք կը յիշէի՞նք արդեօք հայերու դէմ գործուածները: Ձգեցէք 1915-ը, 2009 թուականի հայկական բացումն իսկ յիշող կա՞յ հիմա: Կրնաք վստահ ըլլալ, որ այս անգամ ալ այս փորձանքը մեկուսացնելէ ետք  մեր ականջներուն վրայ պառկելով` պիտի քնանանք մինչեւ յառաջիկայ 24 ապրիլ:  Եւ այնքան ատեն որ մենք պիտի շարունակենք այսպէս ընել, մեզի դէմ նմանօրինակ օրէնքներ  պիտի հանուին: Մենք դարձեալ պիտի նետենք-բռնենք, սպառնալիքներ պիտի ընենք: Մինչդեռ «գրականութեան մէջ» գրուած է, թէ ի՛նչ պէտք է ընենք իրաւական տեսակէտէ»:

«ՄԱՐՄԱՐԱ»