«ԱՐԵՒՄՏԱՀԱՅԵՐԷՆԸ ԿՈՐՍՏԵԱՆ ՇԵՄԻՆ. ԵՈՒՆԵՍՔՕ-Ի ՃԱՆԱՉՈՒՄԸ ԵՒ ԱՔՍՈՐԵԱԼ ԼԵԶՈՒԻ ԺԱՄԱՆԱԿԱԿԻՑ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ՀԱՐՑԸ»

Այս տարուան (2010- Թրգմ.) փետրուարին արեւմտահայերէնը ներառուեցաւ ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի «Աշխարհի վտանգուած լեզուներու ելեկտրոնային ատլաս»ին (UNESCO online Atlas of World Languages in Danger) [1] մէջ, վտանգուածութեան մակարդակներէն «հաստատօրէն վտանգուած» կարգավիճակով: «Խոցելի»էն մինչեւ «մեռած» հինգ աստիճաններէն` «հաստատօրէն վտանգուած» կը նկատուին այն լեզուները, որոնք այլեւս չեն ուսուցուիր երեխաներու իբրեւ մայրենի լեզու իրենց երկիրներուն մէջ: Վտանգուածութեան մակարդակները, որոնք կը չափեն խոցելի լեզուներու նուազող կենսունակութիւնը, մշակուած են լեզուի մը սերունդէ սերունդ փոխանցումի հիմքին, ինչպէս, այլ տուեալներու կարգին, լեզուն խօսողներու բացարձակ թուաքանակին, կամ ընդհանուր բնակչութեան մէջ լեզուն գործածողներու տոկոսին վրայ: Լեզու մը մեռած, հանգած կը նկատուի, երբ որոշ ժամանակաշրջան մը չի փոխանցուիր (սերունդէ սերունդ-Թրգմ.) եւ զայն խօսողներ այլեւս չեն մնար:

Հակառակ անոր, որ ատլասին կառուցուածքը հիմնուած է նախ եւ առաջ լեզուի բանաւոր գործածութեան վրայ, կ՛ուզէի անդրադառնալ, թէ լեզուին «խոցելի» սահմանումը ի՛նչ կը նշանակէ արեւմտահայերէնի արտայայտման գրաւոր ձեւերուն համար: Սփիւռքեան հաստատութիւններն ու կազմակերպութիւնները իրենց գործունէութիւնները սկսած են երկլեզու կատարել, եւ արեւմտահայերէնով վարչական կիրարումը այնքա՛ն նուազած է, որ խորհրդանշական բնոյթ ստացած է այլեւս: Լեզուի լրագրողական գործածութիւնը նոյնպէս անկումի մէջ է սփիւռքահայ գաղութներու մէջ ընթերցողներու քանակի նուազումին պատճառով (վկայ` Փարիզի մէջ հրատարակուող 84-ամեայ «Յառաջ» թերթի անցեալ տարուան փակումը) [3]: Ինչ կը վերաբերի լեզուին եկեղեցական գործածութեան, կը թուի, թէ երիտասարդ սերունդը արեւմտահայերէնին կը մօտենայ ինչպէս գրաբարին, որ կ՛օգտագործուի պատարագ մատուցելու, բայց ո՛չ` կրթական կամ գործնական նպատակներու: Ուրեմն արեւմտահայերէնը ի՞նչ եղած է իբրեւ գրականութեան մղիչ ուժ:

Դժուար է գնահատել արեւմտահայ գրականութեան ներկայ վիճակը. որեւէ մէկ գիտական հետազօտութիւն գոյութիւն չունի, որ ա՛յս լեզուական ձեւի ժամանակակից ստեղծագործութիւններու համապարփակ նկարագիրը տայ: Աւելի՛ն. նկատի առնելով, որ սփիւռքահայ գրական գործերը հիմնականին մէջ անհատական նուիրատուութիւններու շնորհիւ կը տպագրուին, կամ կը հրատարակուին հատուկենտ թերթերու եւ պարբերականներու մէջ եւ ոչ թէ հրատարակչատուներու կողմէ, դժուար կամ անհնարին կը դառնայ ձեռք ձգել հրատարակուած եւ շրջանառութեան մէջ եղող գիրքերու ամբողջական ցուցակները:

Հայերէն դասագիրքերը կամ ժամանակակից հայ գրականութեան ժողովածուները դադրած են քսաներորդ դարու առաջին կէսին ծնած գրողներու սերունդին հետ: Այնուամենայնիւ, ժամանակակից արեւմտահայերէնով գրողներ կան: Այսօր Միացեալ Նահանգներու, Քանատայի, Արժանթինի, Պոլսոյ (հեղինակը «Իսթանպուլ» կ՛օգտագործէ-Թրգմ.), Սուրիոյ եւ Լիբանանի մէջ ապրող գրողներ արեւմտահայերէն գործեր կ՛արտադրեն: Ժամանակակից այս հեղինակներէն կ՛առանձնանայ Լիբանան ծնած, փարիզաբնակ Գրիգոր Պըլըտեանը: Նկատի ունենալով արեւմտահայերէն իր գործերուն ծաւալը միայն, կը թուի, թէ ան չ՛ենթարկուիր լեզուաբաններու «հաստատապէս վտանգուած» պիտակին: Ան նաեւ միակն է պետականութենէ զուրկ սփիւռքին մէջ, որ կը մշակէ նուազ զարգացած ժանրը` վէպը, որ յետգաղութատիրական տեսական դատողութեան մէջ աւանդականօրէն կապուած է ժամանակակից «ազգ-պետութեան»:

Գրող, դասախօս եւ գրաքննադատ Գրիգոր Պըլըտեան վերջին քսան տարիներուն ընթացքին, քննադատական բազմաթիւ գործերու կողքին, նաեւ վեց վէպերու հեղինակ է: Անոր գրութիւնները բազմազան նիւթերու շուրջ են` քսաներորդ դարու բանաստեղծ Դանիէլ Վարուժանի երկերուն վերլուծումէն («Կրակէ շրջանակը Դ. Վարուժանի շուրջ», 1988) մինչեւ տասներորդ դարու բանաստեղծ-աստուածաբան Նարեկացիի («Երկխօսութիւն Նարեկացիի հետ», 2008, եւ այլ գրութիւններ) գործերուն հետազօտումը եւ հասնելով ֆրանսահայ գրականութեան «Cinquante ans de litérature arménienne en France» («Յիսուն տարի հայկական գրականութիւն Ֆրանսայի մէջ»):

Թէեւ անոր լայնածաւալ տեսական եւ քննադատական հրատարակութիւնները կարեւոր դեր կը խաղան արեւմտահայերէնի զարգացման եւ պահպանութեան մէջ, սակայն Պըլըտեան ինքզինք կը համարէ գրող եւ միա՛յն գրող: Անոր արձակ գրութիւնները նոր վիպապաշտական եւ յետժամանակակից վէպի միջեւ գտնուող ոճ մըն են: Իր վէպերուն մէջ ան յաճախ կը խուսափի կէտադրական օրէնքներէ, բովանդակութեան յաջորդական շարադրանքէն եւ վստահելի հերոսներէն (narrators): Հակառակ որ վէպերու ճնշող մեծամասնութիւնը ներշնչուած է ֆրանսական յետկառուցուածքային տեսութենէն, լեզուական խաղերը եւ բովանդակութիւնը զարմանալիօրէն կը ներկայացնեն 1915-էն ասդին կազմուած հայկական սփիւռքը` յատկանշուած ժամանակագրական ընդհատման զգացումով եւ աշխարհագրական սփռուածութեամբ: Ընդլայնելով արեւմտահայերէնի վտանգուած ըլլալու կարգավիճակին մասին հարցադրումս` Պըլըտեանի ազդու ներկայութեամբ, ի՞նչ կը նշանակէ սփիւռքեան մշակութային փորձառութիւն մը ներկայացնել վերջնականապէս մարող լեզուական ձեւի մը մէջ: Նման պատմութիւն մը ի՞նչ կը յուսայ յաջողցնել: Եւ ինչպէ՞ս պիտի զարգացնէ ժամանակի եւ տարածութեան հասկացողութիւնը: Պըլըտեանի վէպերը ցոյց կու տան, թէ պատասխանը կը գտնուի արեւմտահայերէնի կատարողական կարողութեան մէջ: Իր գործերուն մէջ Պըլըտեան, իրապաշտ մօտեցումով կեանքը ընդօրինակելու փոխարէն հայելի մը կը բարձրացնէ ինքնին արեւմտահայերէնի լեզուական ձեւին դէմ:

2003-ի իր «Անունը լեզուիս տակ» վէպին մէջ Պըլըտեան կը քննարկէ, թէ ինչ կը նշանակէ յետբեկումնային (post-traumatic) տարագրեալ մշակոյթի մը համար այս վէպը ստեղծել` շօշափելով 1915-ի Ցեղասպանութիւնը պատմողական հիւսուածքի մը միջոցով ներկայացնելու հարցը: Ոլորապտոյտ եւ մասնատուած պատմութիւններու շարք մը շերտերով ուղղուելու կողքին, վէպը կ՛օրօրուի նաեւ բազմաթիւ տեսակէտներու` արեւմտահայերէնի տիրապետող գրական ձեւերուն, գրաբարին եւ արեւելահայերէնին, Մշոյ բարբառին եւ խօսակցական թրքահայերէնին միջեւ: Ժամանակի եւ վայրի փոփոխուող մշտական տեսարաններով, Ֆրանսայի 1960-ականներու դասախօսական դահլիճներ, Պէյրութի 1950-ական թուականներու հայաշատ թաղեր, 1915-ի պատմական Հայաստանի Մշոյ գաւառ, վէպը կը ներկայացնէ քննական պատմութիւն մը, յետպատմուածքներ եւ արտագրուած ներկայացում մը` ընդհանրապէս եւ յատկապէս հայոց Աղէտին առնչուած:

Ի վերջոյ, վէպը լեզուին ձախողութիւնը ցոյց կու տայ` Աղէտը արտայայտելու փորձին մէջ: Աղէտը աննկարագրելի պատահար մըն է, որ հնարաւոր չէ լեզուական համակարգի նշաններով ստեղծել ու յաւերժացնել: Վէպը, ընդգծելով հանդերձ 1915-ի Աղէտը որպէս իրադարձութիւն ներկայացնելու անկարելիութիւնը, այնուամենայնիւ կը յաջողի ներկայացնել Աղէտի փորձառութիւնը` ի յայտ բերելով «ազգային» լեզուի (արեւմտահայերէնի) կորուստը: Էութեան մէջ վէպը կը պնդէ, որ 1915-ի Աղէտը (ընդհանրապէս) կարելի չէ ներկայացնել լեզուի միջոցով, քանի որ ան հաւասարեցուած է ազգային լեզուի կորստեան հետ (մասնաւորապէս):

Հոս կորուստ ըսելով կ՛ակնարկուի մշակութային եւ լեզուական համակարգի հայրենի հողէն արմատախիլ ըլլալուն, որ մաս պիտի կազմէ սփիւռքի ընդհատուած, ոչ շարունակելի ժամանակին: Պըլըտեանի վէպը որոշ չափով կը ծառայէ արեւմտահայերէնի յուղարկաւորութեան առիթով դամբանականի մը, որուն ընթացքին արեւմտահայերէնը կ՛աղաղակէ. «Տեսէ՛ք, թէ ի՛նչ կրնայի ըլլալ, եթէ ապրէի»: Վէպին պատմողական հոսքի եւ ձայներու գլուխ դարձնող բազմազանութեամբ, անվերջանալի նախադասութիւններու շարունակական հոսքով հանդերձ, չափի զգացողութիւն մը կը յառաջանայ, որ լեզուն կը ձերբազատէ ժամանակէ եւ տարածքէ, միեւնոյն ատեն, սակայն, ան կ՛ենթարկուի ժամանակի, պատմութեան եւ պատմուածքի բնական փոփոխութիւններու խոցելիութեան: Պըլըտեան այս կորուստին մասին կը գրէ աքսորեալ լեզուով` անոր տալով վէպի տեսք, որ ներկայացնելով ազգային պետութեան ծնունդը կ՛ընդգծէ իր` որպէս գրողի, յաջողութեան մեծութիւնը:

Այնուամենայնիւ, թերեւս աւելի լաւատես առումով, պատմուածքի չափը եւ կատարողական զարգացումը յարատեւելու նոր գաղափար մըն է, որ կը համընկնի արեւմտահայերէնի կորուսեալ վիճակին եւ,  որպէս այդպիսին, կը նկարագրէ սփիւռքահայ մշակոյթի ուրուագիծը: Հաւանաբար կ՛ըսէ. «Աքսորեալ մշակոյթի մը մասին պատմուածք գրելու հաւանական եւ կարելի միակ ձեւը այս է»: Այս լոյսին տակ Պըլըտեանի վէպը անդրազգային ժամանակակից ուսումնասիրութեան բնագաւառին մէջ ցոյց կու տայ, որ գրական ստեղծագործութիւն մը ազգային պետութեան մը հետ ստորադասի յարաբերութեան մէջ չէ, զարգացում մը, որ յառաջացած է նոյն բնագաւառին մէջ աւելի ծանօթ` ֆրանքոֆոն (ֆրանսալեզու-Թրգմ.), լուսոֆոն (փորթուգալերէն-Թրգմ.) եւ սինոֆոն (չինարէն, Թրգմ.) գրականութեանց մէջ:

ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի կողմէ արեւմտահայերէնը վտանգուած լեզու դասուելու մասին կարելի է վերոնշեալներուն նման` երկու եզրակացութեանց գալ: Սփիւռքահայ համայնքներու իրապաշտ անդամներու տեսանկիւնէն` արեւմտահայերէնը հաւանաբար շուտով ոչնչանայ: Դամբանականի փառաբանման փոխաբերականը ճշգրտօրէն կ՛ենթադրէ, որ արեւմտահայերէնի սերունդէ սերունդ փոխանցման դադարը «լրջօրէն վտանգուած» է, «խիստ վտանգուած»ի եւ ապա դէպի կորուստ, լեզուին անհետացումը ժամանակի խնդիր է: Աւելի լաւատես անդամներու դիտանկիւնէն` Ատլասը նաեւ կը ներառէ «վերակենդանացման» հաւանականութիւն, վտանգուածութեան մակարդակները նշող կենսունակութեան աղիւսակի վարը գտնուող «R» (Revitalization- վերակենդանացում-Թրգմ.) տառով, հակառակ ուղղութիւնը` դէպի կենսունակութեան վերականգնում: Աւելի՛ն. արեւմտահայերէնի դէպքին, կենսունակութեան վերականգնումը կը նշանակէ լեզուի գոյատեւման կարողութիւն` ազգային պետութեան հաստատութեանց բացակայութեան պայմաններու մէջ:

Ըստ էութեան, արեւմտահայերէնը անցեալին վերակենդանացած է: Ատլասին մէջ արեւմտահայերէնի համապատասխան աշխարհագրական տարածքները նշուած են Թուրքիան եւ Միջին Արեւելքը. Թուրքիան ակնյայտ պատճառներով, քանի որ լեզուի իսկական կրողները Արեւմտեան Հայաստանէն (հեղինակը «Անատոլիա» կը գրէ-Թրգմ.) են, իսկ գրականութիւնը հիմնականին մէջ զարգացած է Կոստանդնուպոլսոյ մէջ: Իսկ Միջին Արեւելքը նշուած է, քանի որ հոն մէկտեղուեցան արեւմտահայերէնի բազմաթիւ բարբառները եւ ուսուցանուեցան 1915-էն փրկուած մեծամասնութեամբ թրքախօս փախստականներուն` ազգային կազմակերպութիւններու եւ կուսակցութիւններու ջանքերով [3]: Լաւատեսներուն ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ն կ՛առաջարկէ օգտագործել հետեւեալ ելեկտրոնային աղբիւրը եւ տնտեսական նպաստներու միջոցով վերակենդանացնել արեւմտահայերէնը .- http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00143

Դալար Շահինեան կը դասախօսէ Քոլ Սթէյթ Լոնկ Պիթչ համալսարանի համեմատական գրականութեան բաժանմունքին մէջ:

[1] ԵՈՒՆԵՍՔՕ-ի (ՄԱԿ-ի կրթական, գիտական եւ մշակութային կազմակերպութիւն) Աշխարհի վտանգուած լեզուներու ներգործօն (interactive) ատլասը հիմնուած է ատլասի 2009-ի տպագիր հրատարակութեան վրայ եւ 1950-էն ի վեր մեռած կամ վտանգուած լեզուները կը փաստագրէ (http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00206):

[2] «Յառաջ»ի դադրեցումէն ետք, ներկայիս եռօրեայ դրութեամբ լոյս կը տեսնէ «Նոր Յառաջ»ը:

[3] Տես «Սփիւռքահայ ազգային ինքնութեան ստեղծումը» բաժինը` Ռազմիկ Փանոսեանի «Հայերը. արքաներէ քահանաներ, մինչեւ առեւտրականներ եւ քոմիսարներ» գիրքին մէջ (Նիւ Եորք, Քոլոմպիայի համալսարանի հրատարակութիւն, 2006), «Creating a Diasporan National Identity» in Razmik Panossian?s The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Comissars (New York: Columbia University Press, 2006), ուր ան կը քննարկէ թէ ինչպէ՛ս Ցեղասպանութենէն ետք արեւմտահայերէնի Պոլսոյ տարբերակը դարձած է հայկական սփիւռքի գերակշռող լեզուն:

ՊՏ Հետաքրքրական է, որ այս գրութիւնը` արեւմտահայերէն լեզուին կենսունակութեան վերաբերեալ ահազանգ մը, ցարդ տեղ չէ գտած արեւմտահայերէն մամլոյ մէջ. բնագիրը անգլերէն է, թարգմանաբար լոյս տեսնելով ֆրանսալեզու եւ արեւելահայերէն լրատուական միջոցներու մէջ, որոշեցի անձնապէս թարգմանել յուսալով, որ արեւմտահայերէն մամլոյ մէջ պիտի հրատարակուի: Եթէ սխալներ կան, ներող եղէք. ո՛չ հայագէտ եւ ո՛չ թարգմանիչ եմ: Պարզապէս արեւմտահայերէնի ապագայով մտահոգ սփիւռքահայ մըն եմ. մաղթեմ, որ այս աշխատանքը խնդիրի քննարկման սկիզբ մը ըլլայ:

ԴԱԼԱՐ ՇԱՀԻՆԵԱՆ

Արեւմտահայերէնի Թարգմանեց`
ՊԵՏՕ ՏԷՄԻՐՃԵԱՆ