«Այսօր Ամենամեծ Հայրենասիրութիւնը Երկրի Միջազգային Հեղինակութիւնը Բարձր Պահելն Է»

Հարցազրոյցը` ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆի

Չգիտես` ինչո՛ւ, լրատուական դաշտը առաւել շատ անդրադառնում է ժամանցային կամ հոգեբանական ճնշուածութիւն առաջացնող նիւթերի, քան` գիտութեանն առնուող հարցերի: Սա նաեւ իր բացատրութիւնն ունի, քանի գիտական յօդուածներ գրելու համար լրագրողը պէտք է ունենայ գոնէ որոշակի գիտելիքներ այդ ոլորտում: Սակայն երբեմն դրա պակասի պատճառով այս ոլորտում հիմնախնդիրները աչքաթող են արւում: Հայաստանում աստղագիտութեան ներկայ վիճակի մասին  «Ազդակ»-ը զրուցել է Հայկական վիրթուալ աստղադիտարանի տնօրէն, Հայկական աստղագիտական ընկերութեան նախագահ, Բիւրականի աստղադիտարանի առաջատար գիտաշխատող Արեգ Միքայէլեանի հետ: Նրա խօսքով, Հայաստանում աստղագիտութեան ոլորտի յաջողութիւնները  պայմանաւորուած են Վիքթոր Համբարձումեանով, ով դեռեւս 40-ական թթ. Ս. Պեթերսպուրկից վերադարձաւ Հայաստան` հիմնադրելով Բիւրականի աստղադիտարանը, որի գիտական  բոլոր ուղղութիւնները, ըստ գիտաշխատողի, պայմանաւորուած էին Վ. Համբարձումեանի  գիտական յայտնագործութիւններով կամ գաղափարներով: Ա. Միքայէլեանը նշեց նաեւ, որ մեծ գիտնականը, սակայն, 70-ական թթ վերջին արդէն նկատում էր  աստղագիտութեան յետ մնալը համաշխարհային աստղագիտութեան զարգացումներից: Դժուարութիւնները կրկնապատկուեցին հայ-ազրպէյճանական պատերազմի տարիներին, որին յաջորդող եւ ներկայ ժամանակաշրջանում ոլորտն սկսել է, այսպէս ասած, ոտքի կանգնել արտասահմանեան համագործակցութեան շնորհիւ:

Ա. ՄԻՔԱՅԷԼԵԱՆ.- Մեր պետութիւնը, ցաւօք, բաւարար չափով չի հոգում  գիտութեան ծախսերը, կարծես` անտարբեր է գիտութեան հանդէպ: Շատ չքննադատելով` ասեմ, որ այսպիսի հոգածութեան պայմաններում գիտութիւնը զարգանալ չի կարող: Մենք հազիւ փորձում ենք պահպանել այն, ինչ ունենք, սակայն դա էլ չէ յաջողւում, քանի որ աշխարհում գիտութիւնն արագ քայլերով առաջ է գնում: Համարժէք ներդրումներ պէտք է անել, ինչպէս արւում է զարգացած երկրներում: Այն կարծիքը, թէ Հայաստանին գուցէ՞  պէտք չէ աստղագիտութիւն կամ արժէ՞ նման ճոխութիւն, միանշանակ պատասխանեմ, որ ի հարկէ արժէ, քանի որ Հայաստանն արդէն ունի աստղագիտութիւն: Եթէ մենք լինէինք ափրիկեան պետութիւններից մէկը, որ զերոյից կը փորձէր զարգացնել որեւէ գիտութիւն, բնականաբար այդ հարցը կ՛առաջանար, թէ կարո՞ղ ենք այդքան ներդրումներ անել, բայց այն, ինչ ունենք, թէկուզ փոքր ներդրումներով կարող ենք պահպանել եւ զարգացնել, որովհետեւ տասնեակ միլիոնաւոր տոլարների համարժէք գումար է ներդրուել, եւ փաստօրէն այդ ամբողջը կորցնում ենք:

Կարծում եմ` այսօր ամենամեծ հայրենասիրութիւնը երկրի միջազգային հեղինակութիւնը բարձր պահելն է, ինչը կարող ենք անել գիտութեան եւ մշակոյթի միջոցով: Նոյնիսկ մեր երկրի նախագահի հետ զրոյցում ասացի, որ  թէեւ ներկայացնում է  մի փոքր պետութիւն` թոյլ տնտեսութեամբ եւ փոքր բնակչութեամբ, բայց կարող է հպարտ կանգնել աշխարհի գերտէրութիւնների նախագահների կողքին, քանի որ ներկայացնում է  մշակութային բարձր արժէքների  երկիր: Այսօր աշխարհում ամենաբարձր բանն մտաւոր ներուժն է: Կան շատ երկրներ, որոնք տնտեսութիւն չունենալով` փորձում են զարգանալ մտաւոր ճանապարհով տեղեկատուական արհեստագիտութիւնների, զբօսաշրջութեան միջոցով, իսկ Հայաստանն ունի այդ հնարաւորութիւնը:

«Ա».- Դեռեւս երկու տարի առաջ, երբ Հայաստանում գիտնականները հանդէս եկան գիտութեան ֆինանսաւորումն աւելացնելու պահանջով, իշխանութիւնները յայտարարեցին, որ գիտնականից շօշափելի արդիւնք են պահանջում: Այս յայտարարութեանն ի պատասխան` դուք նշեցիք, որ  գիտնականը տեսութիւն ստեղծողն է, որը յետագայում կիրառական արդիւնք է տալիս: Գիտնականնների ներկայացրած պահանջը արդեօ՞ք իրականացաւ:

Ա. Մ.- Գիտութեան ֆինանսաւորումն էապէս չի աւելացել, եւ աւելացուած մի քանի տոկոսը նոյնիսկ չի պայքարում սղաճի հետ, այսինքն ես համարում եմ, որ ֆինանսաւորումը գործնականօրէն չի աւելացել եւ պէտք  չէ աւելորդ ինքնախաբէութեան մէջ մտնել: Չնայած դրան, որոշ մարդիկ կարծում են, որ ինչ-որ արդիւնքների հասել են: Կարծում եմ` այդքան պայքարը, երիտասարդների այդքան ջանքերը, գիտնականների` բուն գործից կտրուելը չարժէր, քանի որ պետական պիւտճէի 10 առ հարիւրի  աւելացմամբ «Բնականաբար, աւելանում են բոլոր ոլորտների ֆինանսաւորումները: Գիտութեան ֆինանսաւորումը գործնականօրէն չաւելացաւ: Գուցէ ճիշդ է նաեւ այն  կողմի տեսակէտը, թէ գիտութիւնը շօշափելի արդիւնք պէտք է տայ, եւ  գիտութեան որոշ ճիւղեր ուղղակիօրէն աշխատում են հէնց այդ ուղղութեամբ: Թւում է, թէ աստղագիտութիւնն ամենակտրուած գիտութիւնն է, որը, սակայն,  բերում է կիրառական շատ կարեւոր արդիւնք:

Եթէ չչափազանցնեմ, ապա պէտք է նշեմ, որ մարդկութիւնն գրեթէ ամէն ինչ ձեռք է բերել գիտութեան շնորհիւ` հեռախօսներ, համակարգիչներ, ինքնաշարժներ, համացանց եւ այլն: Եթէ գիտութիւն եւ գիտելիք չլինէր,  մարդկութիւնը դեռ կ՛ապրէր քարանձաւներում: Փոքր-ինչ երկարատեւ ժամանակ է պահանջում, բայց արդիւնքը շօշափելի է լինում: Ցաւօք, Հայաստանն, ասես, այսօրուայ օրով է ապրում` չմտածելով, թէ 20 կամ 30 տարի յետոյ ի՞նչ վիճակում ենք յայտնուելու, եթէ գիտութիւնը չզարգացնենք: Այսօր մենք ստիպուած ենք գնել ամէն ինչ, ինչը գաղութացման մի ձեւ է, բայց մենք ունեցել ենք գիտութիւն եւ պէտք է հպարտ լինենք դրանով: Գիտութիւնը երկրաչափական յառաջընթացով է զարգանում: Վերջին հարիւրամեակում թերեւս աւելի շատ զարգացումներ են տեղի ունեցել, քան` մինչ այդ ընկած մնացած ժամանակահատուածում:

«Ա.».- Ի՞նչ խնդիրներ կան աստղագէտների առջեւ:

Ա. Մ.- Գլխաւոր խնդիրը  ներգրաւուածութիւնն է միջազգային բոլոր ծրագրերում: Փոքր երկիրը միայնակ չի կարող մեծ գիտութիւն անել: Մենք երբեմն կեղծ հայրենասիրութեամբ ենք համակւում` յայտարարելով, թէ պէտք է պահենք միայն ազգային գիտութիւնը, բայց դա արդէն զաւեշտ է, քանի որ գիտութեան, այն էլ բնական գիտութիւնների ոլորտում ազգային բառն անհեթեթութիւն է, որովհետեւ բնութիւնը մէկն է. Հայաստանը չի կարող ուսումնասիրել մի բնութիւն, Ռուսաստանը` մէկ այլ: Խնդիրն այլ է, երբ մենք ունենք գիտութեան ազգային  ճիւղեր, ինչպէս, օրինակ, հայագիտութիւնը: Մեզ կարող են ընդունել որպէս լաւ աստղագէտներ` դիտարկելով դա համաշխարհային աստղագիտութեան միտումներում: Ես հպարտանում եմ, որ աստղագէտ եմ, եւ աշխարհի ո՛ր երկիրն էլ գնում եմ` ինձ  ընդունում են:

«Ա.».- Երեւանի պետական համալսարանում փակուել է աստղագիտութեան ամպիոնը: Ինչու՞ աստղագէտները չպայքարեցին, որպէսզի չփակուի այն:

Ա. Մ.- Աստղագիտութեան ամպիոնը միացուել է բնագիտութիւնը ամպիոնին:

«Ա.».- Այնուամենայնիւ, դա մտահոգիչ չէ՞ աստղագէտների համար:

Ա. Մ.- Մենք շատ ենք պայքարել եւ հիմա էլ պայքարում ենք, բայց համալսարանն առաջնորդւում է  զուտ թեքնիք հարցերով`  մագիստրոսների պահանջարկը չկայ, ինչի պատճառով, բնականաբար, տնտեսական խնդիրներ են առաջանում: Փոքր ամպիոնները դժուար են գոյատեւում: Ճիշդ է, մենք պէտք է ամէն ինչ անէինք:  Դա նաեւ  գաղափարական հարց էր` ամպիոնը կրում է  Վիքթոր Համբարձումեանի անունը (թէեւ այսօր էլ բնագիտութեան եւ  աստղաբնագիտութեան ամպիոնը Վիքթոր Համբարձումեանի անուամբ է), ով 1944թ. բացեց  համալսարանի աստղագիտութեան ամպիոնը: Ի հարկէ մենք մտահոգուած ենք: Աստղագիտութեան առարկան հանուեց նաեւ դպրոցական ծրագրից: Չնայած դրան, մենք ունենք յաջողութիւններ, որոնց մասին ուզում եմ խօսել: Վիքթոր Համբարձումեանը մահացաւ 1994թ., ում հեղինակութեան շնորհիւ դեռեւս Հայաստանի անկախացման տարիներին մեր աստղագիտութիւնն աւելի ուժեղ էր: Մենք ստեղծել ենք Հայկական աստղագիտական ընկերութիւն, որով կարող ենք հպարտանալ: Ընկերութիւնը պաշտօնապէս գրանցել ենք 2001թ., որտեղ միաւորւում են նաեւ աշխարհի միւս երկրների հայ աստղագէտները: Ընդհանուր թուով 93 աստղագէտ ունենք այդ ընկերութիւնում, որոնք 20 երկիր են ներկայացնում: Ի դէպ, մեզ միացել են նաեւ այլազգի գիտնականներ` Ֆրանսայից, Միացեալ Նահանգներից, Հոլանտայից, Ռուսաստանից եւ այլն:

«Ա.».- Վերջին երկու տարիներին խմորումներ առաջացան Բիւրականի աստղադիտարանի ներքին կեանքում, ինչի պատճառով աշխատակիցները երկբեւեռ դարձան: Հարթուե՞լ է այդ խնդիրը:

Ա. Մ.- Այդ խմորումները պայմանաւորուած էին տնօրէնի ընտրութեամբ. մի մասը գտնում էր, որ աստղադիտարանի տնօրէնը` Հայկ Յարութիւնեանը, կրաւորական է, այդքան էլ լաւ տնօրէն չէ եւ այլ տնօրէն էր անհրաժեշտ, իսկ միւս մասը կողմ էր Հայկ Յարութիւնեանի տնօրէն լինելուն: Իմ կարծիքով,  մէկ ուրիշն այդպէս էլ չյայտնուեց, ով աւելի լաւ կարող էր իրականացնել այդ աշխատանքը: Վերջիվերջոյ գիտութիւնների ազգային ակադեմիան եկաւ այն կարծիքին, որ տնօրէն նորից մնաց  Հայկ Յարութիւնեանը:

«Ա.».- Աստղադիտարանի աշխատակիցներից ոմանք ինձ հետ զրոյցում ասել էին, որ աստղադիտարանի դիտակներն անսարք են: Իսկապէ՞ս չեն աշխատում դիտակները:

Ա. Մ.- Այո՛, մեր ամենախոշոր աստղադիտակը երկար տարիներ ցածր արդիւնաւէտութեամբ է աշխատել,  որի տուած մէկ տարուայ արդիւնքը  (չեմ վախենում խիստ քննադատական լինելուց) հաւասար է բնական աշխատող աստղադիտակի մէկ շաբաթուայ արդիւնքին: Այդքան ցածր արդիւնաւէտութիւնը  պայմանաւորուած է  հայելապատման խնդիրներով, քանի որ հայելին պէտք է ալիւմինապատուի, իսկ մեր այդ արտադրամասը վաղուց չի գործում: Այդ դէպքում հայելու անդրադարձման գործակիցը վատն է, եւ , փաստօրէն,  մենք  չենք կարողանում իրականացնել բնական դիտումներ, միեւնոյն ժամանակ չունենք ժամանակակից սարքեր, որոնք շատ թանկ են: Կարծում եմ, ուր մեր` մասնաւորապէս աստղադիտարանի տնօրէնութեան թերութիւնն է, որ դիտակը չի ներգրաւուում միջազգային համագործակցութեան մէջ, ինչը շատ օգտակար կարող է լինել:

«Ա.».- Կը նշէ՞ք`աստղադիտարանը  ե՞րբ է վերջին անգամ  գնել սարքաւորումներ:

Ա. Մ.- Ընդհանրապէս Հայաստանի անկախութեան տարիներին աստղադիտարանը սարքաւորում չի գնել, այլ ստացել է, օրինակ` Ֆրանսայից, Սպանիայից, Ռուսաստանից: Դրանք,  սակայն,  չէին կարող փոխել աստղադիտարանի վիճակը: Ենթակառուցուածքային հարցերը պէտք է հոգայ պետութիւնը: Միջազգային համագործակցութիւնը չի կարող լուծել այլ երկրի ենթակառուցուածքի հարցը: Իսկ այդ համագործակցութեան արդիւնքում, ի տարբերութիւն գիտական այլ հիմնարկների, աստղադիտարանի գիտաշխատողները տարեկան աւելի շատ գործուղումներ են ունենում` (տարեկան 40 գործուղում է լինում): Դա աշխուժացնում է նաեւ գիտութիւնը, քանի որ գիտնականներն գործունեայ են, յօդուածներ են հրապարակում, արդիւնքներ ունեն եւ այլն, բայց ենթակառուցուածքի առումով` ահաւոր վիճակ է: Այս ընդհանուր պարունակում կրկին ուզում եմ անդրադառնալ հայրենասիրութեանը: Ժամանակակից դարում հայրենասիրութիւնը քո երկրի հեղինակութիւնը բարձրացնելն է: Այն պէտք է այնքան բարձրացնել, որ միջազգային ատեաններում եւ՛ տնտեսական հարցեր լուծուեն, եւ՛ նոյնիսկ ղարաբաղեան հարցը լուծուի, եւ այդ հեղինակութեամբ է պայմանաւորուած, թէ վարկեր կը տրամադրե՞ն մեր երկրին:

Երկրի հեղինակութեան բարձրացման համար աւելի  մեծ նպաստ կարող է բերել գիտութիւնը, քան` ուղղակի թուացող տնտեսական զարգացումը կամ պատերազմական գործողութիւնը: Գուցէ մենք հսկայական հողեր  ազատագրենք կամ նուաճենք, բայց ՄԱԿ-ն իր որոշմամբ չհաստատի այն` համարելով, որ, ենթադրենք, Հայաստանը լաւ երկիր չէ: Իսկ  լաւ եւ վատ երկիր (պայմանականօրէն եմ ասում լաւ եւ վատ երկիրը) ընդունելը պայմանաւորում են   մշակութային արժէքներով: Ինչո՞ւ են Հայաստանին աւելի լաւ վերաբերում, քան Ազրպէյճանին, քանի որ Հայաստանը մշակութային արժէքներ կրող երկիր է, իսկ Ազրպէյճանը, կոպիտ ասած, առայժմ բռի, յետամնաց երկիր է, թէկուզեւ նաւթ ունի: Ամէն  մարդ, ամէն ընտանիք, ամէն անձնակազմ պէտք է հասկանայ իր առաւելութիւնները: Մեր երկիրը պէտք է հասկանայ, թոյլ տուէք օգտագործել այդ բառը` իր յաղթաթուղթը: Ես երբեք չեմ կարեւորում ֆինանսները: Եթէ դու լաւ նախագիծ ունես, ապա միշտ էլ կարող ես գտնել հովանաւորներ, եթէ գաղափար չունես, ինչո՞ւ պէտք է ֆինանսաւօրէն: Օրինակ, ես դէմ եմ այն գիտնականներին, ովքեր նստում են եւ յայտարարում, թէ փող տուէք, աշխատենք: Իսկական գիտնականը պէտք է աշխատի նաեւ առանց փողի, ստեղծի եւ յետոյ փող բերի: Այդպէս է եղել գիտութեան պատմութեան մէջ: Երբեք չեմ ամաչել, որ ես գիտնական եմ, թէեւ ժողովրդի մէջ այնպիսի պատկերացում կայ, թէ գիտնականը խեղճ կերպար է: Հակառակը` գիտնականը խեղճ չէ:  Փող  կամ պաշտօն ունենալն արժէք չէ, այն հեշտութեամբ կարելի է խլել, իսկ գիտելիքը` ոչ:

Երեւան-Պէյրութ