ՄԵՐ ՎԱՐԺԱՊԵՏՆԵՐԸ ՅԱԿՈԲ ՕՇԱԿԱՆ

Ամէն հինգշաբթի, դասսկիզբը ծանուցող զանգակէն հինգ վայրկեան առաջ անպատրաստները կ՛աճապարէին ապաստանիլ դասարանի հեռաւոր ու աննշմարելի անկիւնները, մինչ ուրիշներ, գրածնին կարդալու մարմաջով, կը գրաւէին անոնց լքած դիրքերը, աղմկելով, կռուելով, իրար հրելով:

Խաղաղութիւնը ետ կու գայ դասարան, երբ դուռը բացուելով, ներս կը մտնէր եթէ ոչ կլորիկ, գէթ գիրուկ ու ամրակազմ մարդ մը, բարի դէմքով ու հաստատ քալուածքով:

Դուրսի աշխարհը Օշական անունով կը ճանչնար զինքը, մենք` «Մենծ Աղա»: Ուսուցչական սեղանին առջեւ «բարի լոս» մը կը նետէր ոտքի վրայ սպասող տղոց ու իր ժպտող աչքերը պտտցնելով անոնց վրայ, կ՛ըսէր որ նստին: Իր խոշոր մարմինը տեղաւորելով աթոռին վրայ, որ ցաւագնօրէն կը ճարճատէր, խօսք կ՛ուղղէր առաջին տղուն:

– Ե՛լ նայիմ, «մենծ փիլիսոփայ», ո՞ւր տեղացի ես:

– Մշեցի:

– Մուշը կը յիշե՞ս. քանի՞ տարի է անկէ հեռանալդ:

– Վեց տարի:

– Քաղաքէ՞ն ես:

– Ո՛չ, գիւղէն:

– Հելէ ատոր գեղ ըսէ: Ձեզի խրատ` բոլոր անոնք, որոնք գաւառացի են, թո՛ղ գիւղի տեղ գեղ գործածեն: Կարդա՛:

– «Վերջալոյսի պատկերներ»…

– Ա՜յ, ի՜նչ շողշողուն վերնագիր է. քալէ՛:

– «Իրիկուն է. հորիզոնին վրայ արեւը մահին կը մօտենայ, մինչ նուաղկոտ ու մաշած ցոլքեր կը վէտվէտին ճերմակ ամպերու խառնիխուռն գեղմին մէջ ոսկեզօծ…»:

– Ճանըմ,- կ՛ընդմիջէ Օշական,- տղան թամ բանաստեղծ է: Ես ձեզի ըսած չե՞մ, որ պարզ գրէք, առանց զարդի: Գրականութիւն ըրած ըլլալու համար մի՛ գրէք. աշխատեցէք պարզ ու բնական ըլլալ. մի՛ տարուիք շիք բառերու հրապոյրէն: Շարունակէ՛:

– «Ոսկեզօծելով անհունի մէջ. նիհար բազուկներու պէս վեր նետուող, մահիկաւոր մինարէթներու երկար սիլուէթները եւ հեռաւոր հորիզոններու կապոյտին մէջ գծագրուող նոճիներու ստուերախիտ պուրակները, որոնց մէջ…»:

– Կեցի՛ր,- կ՛ըսէ Օշական,- ես շարունակեմ, հաւանաբար թռչնոց խումբեր եւ անոնց կապած քաղցր դայլայլիկներ ունիս:

– Այո՛, միւսիւ:

– Գետինն անցնին այդ բոլորն ալ, նոճիներն ալ, թռչուններն ալ, պուրակն ալ: Հիմա անցիր տեղդ եւ աշխատէ չմոռնալ խրատներս:

– Միւսիւ, վերջը պարզ գրած եմ:

– Սկի՞զբը ինչու այնպէս է. աս նախաբա՞նն է. քալէ տեսնենք:

Խեղճ տղան թաշկինակը կ՛անցընէ ճակտին վրայէն ու քանի մը հատուած ցատկելով, կը սկսի կարդալ:

– «Գլխարկս գլուխս կը դնեմ ու հացիս ծրարը առած…»:

– Կը բաւէ, անցի՛ր տեղդ,- կը սրտնեղի Օշական,- գլխարկը ոտքերնիս չենք դներ, ոչ ալ կրնաք ուտել. յետոյ, վերջալոյսին հացիդ ծրարով ո՞ւր կ՛երթաս: Այս սովորական ու անկապ բաները մեզի մի՛ պատմեր. ամէն մարդու տեսածը ու լսածը մեզ չի շահագրգռեր: Աշխատէ նոր ու չլսուած բաներ ըսել. եթէ չես կրնար տեսնել զանոնք, գէթ նոր ձեւ մը գտիր. մանաւանդ գրէ տեսած ու ապրած միջավայրէդ. այլապէս անօգուտ է այն ազատութիւնը, զոր ես ձեզի կու տամ նիւթերու ընտրութեան մէջ: Բարեբախտ ես, որ Մուշի պէս տեղ մըն ես ծնած: Քեպապ դարձուցած չէ՞ք հոն: Կրնա՞ս հրամցնել մեզի անոր բերնի ջուր վազցնող գոյնը, հոտը, բրինձով լեցուած գառը կամ հնդկահաւի մը արքայական զիստը: Ասոնք բացառիկ բաներ են: Հացիդ ծրարը իր երկու կուտ ձիթապտուղով մի՛ բանար մեր առջեւ վերջալոյսներու տակ, լսեցի՞ր: Անցի՛ր տեղդ եւ մի՛ մոռնար խրատներս: Չես ըսեր, թէ բոլորովին պարապ է գրածդ. հոն քանի մը յաջողուած պատկերներ կան, բայց կորած են ընդհանուր շփոթին մէջ: Յաջորդը թո՛ղ գայ:

Դեղնած ու ճղլած տղայ մը կը բաժնուի սեղաններէն ու տետրակը ձեռքը, կը սպասէ հարցաքննութեան:

– Դո՞ւն ուրտեղացի ես:

Գում գափուցի:

– Կարդա՛:

– «Պալըքճիները»…

– Թա՛մ գլխուն զարկիր. հայտէ նայինք:

Ձկնորսներուն առօրեայ կեանքէն առնուած հասարակ նկարագրական մըն է աս տղունը, զոր կարդաց առանց ընդմիջուելու:

– Ինծի նայէ, տղա՛ս,- կը խօսի Օշական,- գրածիդ մէջ ինչ որ գետնին վրայ է, կարելի է յաջողուած համարել, բայց քու ձկնորսդ թուղթով շինուած է, հոգի չունի: Յաճախ բառ մը, խօսք մը փրցուած անոր բերնէն, կամ հոն դրուած, շատ աւելի բան կ՛ըսեն մեզի, քան ամբողջ հատուածներ ու էջեր: Չե՞ս լսած, անոնք թոհաֆ խօսքեր ունին: Օրինակ` «հայտէ՛, գնա՛, դուն ատ ձուկը չես կրնար ուտել, փշոտ է»: Սուղ ձուկերու գնորդ ելնող աղքատ յաճախորդներու կ՛ըսեն ասանկ բաներ: Յաջորդը թող գայ:

Այս վերջինն ալ գաւառացի մըն է, որ գիւղի մը պատկերը կը վրձինէ քանի մը հարուածով. կը նկարագրէ աղբիւրին գիշերուան երգը` ձմեռ ժամանակ:

Զգայուն տղայ մը ըլլալու է: Բառերը կարծես հնչիւն ու կարկաչ դարձած կը հասնին մեր ականջներուն, եւ կարծես մենք կը տեսնենք ձիւնապատ դաշտին մէջէն իր ուղին գծող առուին խաղաղ ու ջինջ ջուրերը:

Կ՛աշխատինք կարդալ ուսուցչին դէմքը, որ ամփոփուած է. անոր աչքերը տարօրինակ ու անանուն բան մը ունին իրենց մէջ, որ չէ կարելի նկարագրել. կարծես ան ճիգ կ՛ընէ մտաբերելու տեսարան մը ու անոր կապուած հնչիւն մը, որ կը փախի մտքէն եւ որ ըսուած է անգամ մը, այնտեղ, հեռուն, գեղի պարտէզներուն խաղաղ կիսախաւարին մէջ, հին ու երջանիկ օրերուն:

Երբ ընթերցողին ձայնը կը կտրի, ան յաջորդ մը կանչելէ առաջ, իր չհատնող «բայց»երէն եւ առարկութիւններէն հատ մը երկուք ալ ասոր կու տայ` իր «աղէկ էր»ի գնահատումին պոչին փակցուցած:

Զանգը կը փակէր վէճը: Աղմուկը գլուխ կը վերցնէր դասարանին մէջ եւ խառնակութիւնը ծայր կու տար:

– Կեցէ՛ք, դեռ հոս եմ,- դիտել կու տար Օշական ու կը պատրաստուէր մեկնելու:

– Միւսիւ, տետրակները չէ՞ք տանիր սրբագրելու,- կը հարցնէր անհամարձակ պոլսեցու ձայն մը:

– Մինչեւ հիմա ըրածնիս ի՞նչ էր:

– Ուղղագրական սխալները ըսել կ՛ուզեմ:

– Ըսէ՛ք, տնօրէնին, ձեզի քերականութեան ուսուցիչ մը թող յատկացնէ: Ես գրականութեան դաս տալու կու գամ:

ԱՐԱՄ ՀԱՅԿԱԶ