ՔԱՌԱՍՆԱՄԵԱՅ «ՔԱՅԼՈՂ ՅԻՇՈՂՈՒԹԻՒՆ»Ը

«Ես նաեւ քայլող յիշողութիւն եմ`
Ապրո՛ղ պատմութիւն»:
Պ. ՍԵՒԱԿ

Ուղիղ քառասուն տարիներ մեզ կը բաժնեն այն դժոխք օրէն, երբ 17 յունիս 1971-ին, մութ ու կասկածելի ուրուներ վերստին յայտնուեցան Հայաստան աշխարհի երկնակամարին վրայ` ինքնաշարժի առեղծուածային արկածով մը հայ ժողովուրդէն առեւանգելու համար իր արիւնազանգ անցեալին, սեւ ու սպիտակ ներկային եւ ապագայի «անկատար տենչեր»ուն «քայլող յիշողութիւն»ը` Պարոյր Սեւակ:

Օրին` լուրը տարածուեցաւ կայծակի արագութեամբ եւ անփոխարինելի կորուստին առաջացուցած վիշտը փոթորկեց սրտերը հազար հազարաւոր հայորդիներու` Հայաստանի ամենախուլ գիւղէն մինչեւ Սփիւռքի հեռաւորագոյն անկիւնը: Ուշ-ուշ եկող բացառիկներու տոհմին այս արժանաւոր ժառանգորդը, յանկարծ, դարձաւ ո՛չ միայն «ապրող պատմութիւն», այլեւ` հայ էութեան եւ ապագային անշեղ ուղին լուսաւորող յաւերժալոյս արիւն: Եւ եղաւ սուգ ու կսկիծ ահասարսուռ, բայց եւ եղաւ լոյս համայնատարած:

Ճակատագրի դառն հեգնանքով` «եղիցի լոյս» աղերսած տագնապահար բանաստեղծը, նոյնինքն «անտառի կանաչ շանթարգել կաղնին» դարձաւ զոհն ու զոհաբերը իր ժամանակաշրջանի հաւաքական ազնուագոյն ապրումներուն` իբրեւ անձնամոռ պատարագիչ եւ պատարագեալ սրբազնահունչ աւանդ, խորհուրդ  ու պատգամ, կտակ ու գերագոյն նուիրումի եւ ծառայութեան կենդանի վկայութիւն:

Վասնզի`

արեւելահայ, դուք հասկցէք` Հա՛յ բանաստեղծութեան անցանկապատ անդաստանէն ներս, Եղիշէ Չարենցէն ետք նոր մայրուղի եւ իր անձնադրոշմ աշխարհին հորիզոնները լայն բացած արտակարգ բանաստեղծը, շնորհիւ իր գոյութենական արժէքին ու առաքելական կոչումին խոր գիտակցութեան, աներեր հաւատքին եւ անմնացորդ նուիրումին` յաջողած էր նաեւ եզակի ներկայութիւն դառնալ հայ ժողովուրդի փոթորկայոյզ  կեանքին մէջ` իբրեւ հայ հողի, լեզուի, արեան ու ապագայի ջերմեռանդ սիրահար, ծառայ ու տէր, տիպար ու մարտունակ քաղաքացի եւ գաղափարապաշտ մտաւորական, կարճ ըսած` Աբովեաններու եւ Նալբանդեաններու, Րաֆֆիներու եւ Բակունցներու, Տէրեաններու եւ Չարենցներու, Ահարոնեաններու եւ Զարդարեաններու, Վարուժաններու եւ Սիամանթոներու հայրենակերտ ու հայակերտ աւանդի արժանաւոր ժառանգորդ եւ իր սերունդին քայլերը ուղեւորած խիզախ ջահակիր:

Որովհետեւ`

տենդով, կիրքով, արբեցումով, պատշամունքով, յափշտակութեամբ եւ անզուսպ պայքարի հրաշունչ փոթորիկներով ահագնացած, «իմ տառապած, իմ փառապանծ» Հայաստանի աղիքներէն ժայթքած այս գաղափարապաշտ լաւան, որ «ճառագայթային ախտ»է  վարակուած մարդկութեան հսկաներուն հետ սեղան նստած էր հաւասարէ-հաւասար, ո՛չ միայն քանդած ու ջարդուփուշուր էր ըրած հինցած դուռները հայ քերթողութեան, այլեւ` գրաւած սրտերը հայ ժողովուրդի բոլո՛ր զաւակներուն` պատանիին ու համալսարանականին, մտաւորականին ու բանուորին, գիտնականին ու արուեստագէտին, գեղջուկին ու նոյնիսկ վերնախաւի հայրենասէր ներկայացուցիչներուն: Եւ ճիշդ այս իսկ պատճառով արժանացած էր բոլորին ամբողջական սիրոյն, յարգանքին ու պաշտամունքին: Ահա թէ ինչու, իր կեանքի վերջին օրերուն, «Եղիցի լոյս»ի լոյս ընծայումը խոչընդոտած պետական խաչակրութեան անդարմանելի ցաւէն շանթահար կենդանի նահատակին վաղաժամ մահը արտակարգ ցնցում առաջացուց հայ ժողովուրդի բոլո՛ր զաւակներու սրտերուն մէջ` բանաստեղծին մահուան թնճուկը վերածելով ազգային կորուստի:

Կորուստ մը տակաւին, որ իբրեւ «քայլող յիշողութիւն» եւ «ապրող պատմութիւն»` կը քալէ մեր կողքին, պիտի ընթանայ հաստատաքայլ` դարեր շարունակ, ինչպէս վայել է իրենց կեանքի ուսանելի օրինակով առասպել դարձած եւ պատմութեան յաւերժագնաց ուղին լուսաւորած հսկաներուն, Պարոյր Սեւակներուն:

Ս. ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ

 

ԵՕԹԸ ՎԿԱՅՈՒԹԻՒՆ

Պարոյր Սեւակը մեծ կրքերի երգիչ է, քմահաճոյք չէ «կոպիտ համարուող, նոյնիսկ արգիլուած» բառերի գործածութիւնը, ինչպէս նաեւ կենդանական կամ բուսական աշխարհի օգտագործումը:

… Բայց յիշենք, որ յանձին Սեւակի մենք գործ ունինք բոլորովին տարբեր կառուցուածքի եւ տարբեր ժամանակի բանաստեղծի հետ, վերոյիշեալ «ոչ բանաստեղծական» բառերը ոչ մի գնով եւ ոչ մի տքնութեամբ չէին մերուի Տէրեանի բանարուեստին, իսկ Սեւակի մօտ, ոչ միշտ յաջողութեամբ, գտել են իրենց տեղը խաղաղ համակեցութեամբ:

ԳՈՒՐԳԷՆ ՄԱՀԱՐԻ

 

Պարոյրը ուրիշ էր:

Երբ նա ընկերների հետ վէճի էր բռնւում, հետեւում էի նրա մտքի լարուած ընթացքին, անսպասելի առատ շեղումներին ու անակնկալ վերադարձին, բայց ոչ դէպի այն կէտը, որից հեռացել էր ու երբեք չէիր իմանայ, թէ կեռմաններով հարուստ այդ խենթ տրամաբանութիւնն ուր կը տանի, կը հասցնի նրան:

… Պարոյրը գրականութիւն մտաւ համեստ եւ հեռացաւ այս աշխարհից` մնալով նոյնը: Ես դեռ չեմ յիշում գոնէ մի յանդուգն պահուածք ինձ հետ, նոյնիսկ գինովցած ժամանակ:

Ասել, թէ Պարոյրը չգիտէր իր արժէքը, չէր զգում իր ուժը, սխալ կը լինի: Ունենալով իր ինչ լինելու գիտակցութիւնը, լաւ տեսնելով իր վաղուայ օրը, նա չապրեց ինքն իրենով յափշտակուած լինելու շփոթ զգացումը…

ՌՈՒԲԷՆ ԶԱՐԵԱՆ

 

… Հայկական բանաստեղծութեան մեր ժամանակին պատկանող պատմութիւնը, այն, որ առաւել իրաւունք ունի հպարտանալու 20-րդ դարին իր պատկանելիութեան, Եղիշէ Չարենցից յետոյ ու նրա կողքին չի կարող չտեղաւորել Պարոյր Սեւակ բանաստեղծի անունը: Այդ բանն արել է ինքը` ժամանակը, որ ասպարէզ է հրաւիրում շատերին, բայց ընտրում ու կոչում է քչերին: Ահա՛ թէ ինչու ահագին է մեր քիչ ունեցածներից, մեզի ծանր, անմարդկայնօրէն անժամանակ կորուստը:

ՎԻԳԷՆ ԽԵՉՈՒՄԵԱՆ

 

… Բանաստեղծութիւնը նմանցնելով երկրաբանի գործին, որ խորքերն է հետազօտում` շարունակ խորանալով ընդերքի նորանոր գօտիներ, Պարոյր Սեւակը ինքը կատարում է այդ խնդիրը` մեծագոյն իմացութեամբ հասնելով մարդու ճանաչման:

Արդի հայ բանաստեղծութեան մէջ դժուար է մատնանշել մէկ ուրիշին, որ լինի մարդու այնպիսի ճանաչող ու մեկնիչ, ինչպէս Պ. Սեւակը:

«Մարդը ափի մէջ» գիրքը` իր խոստովանութիւններով, ասքերով, ձօներով, պատգամներով, ասոյթներով.- ծայրէ ծայր լցուած է մարդու իմացման փայլատակութիւններով: Այդ գրքում ապրում եւ շնչում է մաքառող ու խիզախ, բանական ու որոնող, անկաղապար ու աննախապաշար Մարդը:

ՍՈՒՐԷՆ ԱՂԱԲԱԲԵԱՆ

 

Մեր սերնդի բանաստեղծների մէջ ամէնից կրտսերն էր նա, բայց աւագագոյնն էր վաստակի եւ հանճարի առումով… Դեռ ապագան է Պարոյր Սեւակը:

Գրաւոր Սեւակի տեղը թափուր չի մնալու, դեռ շատ պիտի մեծանայ այդ տեղը: Մեր պարտքն է մասունք առ մասունք հաւաքել, ամբողջացնել անգիր Սեւակի առօրէական եւ աստուածային կերպարը եւ յանձնել սերունդներին:

ՀԱՄՕ ՍԱՀԵԱՆ

 

… Նա իր հոգում ներդաշնակեց Ասիան ու Եւրոպան, Արեւելքն ու Արեւմուտքը, հողն ու հոգին, հասկի շնորհալի խոնարհութիւնը, եւ լեռնային գետի անկաղապար ըմբոստութիւնը: Նա իր փոքրիկ, սրտաչափ սենեակում հեռուներից բերեց – բնակեցրեց աշխարհի խորհող մեծերին, դարձաւ նրանց թարգմանն ու խնկարկուն, իսկ երբ գնաց աշխարհի հեռուները` իրենով տարաւ ներկայացրեց Հայաստանը` իր պիպլի՜ական իմաստութեամբ ու մանուկ երազանքներով:

ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈՒՏԻԿԵԱՆ

 

Լիաբուռն զգացմունքների մարդ, գործ չունէր կիսատօների հետ: Ոչ արուեստում, ոչ կեանքում: Աշխարհիկ կեանքում նոյն ագահ, նոյն գիժ բնաւորութիւնը, նոյն մաքսիմալիստը, ինչ որ մասնագիտական զբաղմունքի մէջ: Ագահ, անհագ, անյագուրդ խառնուածք, որ պէտք է ամէն ինչ իմանար, ամէն ինչ ունենար, ամէն ինչ կարողանար:

ԼԵՒՈՆ ՀԱԽՎԵՐԴԵԱՆ

 

ՓՈՒՆՋ ՄԸ ՅԱՒԵՐԺԱՀՈՒՆՉ ԵՐԳԵՐ

 

 

 

 

 

ՄԵՌՆԵԼ

Եթէ մեռնե՜լ`
Թո՛ղ որ մեռնեմ
հուր կայծակից`
Միանգամի՛ց,
մի վայրկեանո՛ւմ,
յանկարծակի՛,
Այնքա՜ն արդար,
խղճիս ձայնին մի՛շտ ունկնդիր,
Որ` համաձայն բիբլիական հին լեգենդին,
Հանգիստ անցնեմ եւ ասեղի նեղլիկ ծակից…

Եթէ մեռնե՜լ…
Թող սպանուե՛մ,
թող կործանուե՛մ
Այնպէս ապրած եւ բան արած,
Որ նորածին մանուկների տեսքով
վերածնուեմ`
Իմ անունո՛վ կնքեն նրանց…
Եթէ գամուել`
փարոսի՜ պէս,
Արնաքամուել`
հերոսի պէս,
Ու քրքրուել`
դրօշի՜ պէս…

Եթէ մեռնե՜լ…
Բայց առայժմ ապրե՛լ է պէտք:

ԱԶԱՏՈՒԹԻՒՆԸ

Եւ ա՛յն հասկացայ,
Ո՜վ Ազատութիւն,
Որ կարծեմ շատ ես դու նման աղի.

Երբ քեզ պեղում են`
Հանում ընդերքից
Իրենց ձեռքերն են մարդիկ կտրատում,
Ինչպէս ապակուց…
Ու երբ լուծւում ես`
Ճիշդ աղի նման
Դու չես երեւում.
Դու համ ես դառնում…
Իսկ եթէ չկաս`
Անհամութիւն է,
Որ եւ կարող է կոչուել բռնութիւն…
Իսկ եթէ չկաս`
Կարող է հոտել
Ե՛ւ թանկ սնունդը,
Որ հոգեւոր է…

Իսկապէս, որ դու նման ես աղի:

ՎԱՐՔ ՄԵԾԱՑ

Ո՜ւշ-ո՜ւշ են գալիս, բայց ո՛չ ուշացած,
Ծնւում են նրանք ճի՛շդ ժամանակին:
Եւ ժամանակից առաջ են ընկնում,
Դրա համար էլ չեն ներում նրանց:

Անտոհմ չեն նրանք կամ անհայրենիք.
Հասարակ հօրից ու մօրից ծնուած`
Սերում են նրանք եւ ա՛յն վայրենուց,
Որ էլ չէ՜ր կարող ապրել քարայրում:

Սերում են նրանք եւ ա՛յն ծերուկից,
Որ նախընտրում էր քնել տակառում:
Սերում են նրանք եւ ա՛յն պատանուց,
Որ սիրահարուեց իր այս պատկերին:

Սերում են նրանք բոլո՜ր նրանցից,
Որ սատանային հոգին են ծախում,
Միայն թէ անե՛ն մտածածն իրենց,
Ի՜նչ փոյթ թէ մեռնեն ժամանակից շուտ:

Անվտանգ` ինչպէս հրդեհն արեւի,
Անվնաս ինչպէս` օգտակար լորտուն,
Վախ են ներշնչում պետութիւններին
Մինչեւ իսկ իրենց կամքի հակառակ:

Արքաների հետ խօսում են «դու»ով,
Եթէ, իհարկէ, լսում են նրանց,
Իսկ եթէ չեն լսում մէ՜կ է, չե՛ն լռի,
Կը խօսեն նոյնիսկ իրենց կօշկի՛ հետ:

Ով սահմանում է նոր օրէնք ու կարգ`
Յայտարարւում է եւ օրէնքից դուրս:
Բայց չե՜ն վախենում նրանք չար մահից.
Ապրում են դժուար ու մեռնում են հեշտ…

1961

ՆՈՐՕՐԵԱՅ ԱՂՕԹՔ

Արդէն 10 տարի, 110 տարի, 1010 տարի
Ես վախենում եմ,
Շա՜տ եմ վախենում
Բիւրաւոր ու բո՛ւթ հաւատացեալից,
Բիւրատեսք ու սո՛ւտ հաւատացեալից:
Եթէ Աստուած էք`
Փչեցէք նրանց բոլոր մոմերը,
Մարեցէ՛ք նրանց կանթեղներն ամէն,
Հանգցրէ՛ք նրանց ջահերն այլազան,
Որ… եղիցի լո՜յս:
Եւ ո՜չ մի գաւթում մի՛ ընդունեցէք
Նրանց մատաղը,
Որ իրենցը չէ, այլ գողացուած է:
Մերժեցէք նրանց զո՛հն էլ խոստացեալ,
Որ… զոհ չգնայ ինքը հաւատը`
Մաքո՜ւր, վսե՜մը,
Անկե՜ղծ-անսո՜ւտը:
Ու թէ Աստուած էք`
Ամուր փակեցէք ձեր ականջնե՛րն էլ
Նրանց սողոսկուն աղօթքի դիմաց`
Անգի՜ր-ինքնահո՜ս-հաշուեկշռուա՜ծ այն աղօթքների,
Որով խաբում են ո՛չ իրենց,
Այլ ձե՜զ:
Եւ- բաւակա՜ն է – հասկացէ՛ք ընդմիշտ,
Որ Աստծուն նո՛յնիսկ հայհոյողները
Շա՜տ աւելի են գերադասելի,
Վասնզի նրանց բարկացըրել է ինքը հաւատը`
Խոցուա՜ծ – արիւնո՛տ,
Այրուո՜ղ – ապտակուա՜ծ,
Ցաւա՜ծ – ճչացո՛ղ,
Մանո՛ւկ հաւատը,
Որ հայր դառնալու համար է ծնուել:
Ու եթէ հայր էք`
Մի՛ թողէք,
Որ սուտ հաւատացեալներն սպանեն նրան:
– Ինչքան էլ ծանր է մանուկ թաղելը,
Մանուկ պահելը ծանր է աւելի…

ԲԱՐԵԽՕՍ ԵՂԻՐ ԻՄ
ՈՒ ԻՄ ՄԻՋԵՒ

Օգնի՜ր ինձ, Մարիամ,
Անաղարտ մնամ
Ա՛յն ճահճանման աղտ-աղարտի մէջ,
Որ դժգոհութիւն բառով է կոչւում:

Դժգոհութիւնից ես շա՜տ եմ դժգոհ:
Օգնի՜ր ինձ, Մարիա՛մ,
Եւ ասեմ` ինչով.
Բարեխօս եղիր ի՛մ եւ ի՜մ միջեւ,
Որ բանն աւարտուի ինքնահաշտութեամբ:

Ես խռովել եմ նաեւ աշխարհից.
Ե՛կ ու վերստին հաշտեցրո՜ւ դու մեզ,
Թէ չէ ես այդպէս ապրել չե՜մ կարող:

Ուզում եմ նայել ինձ ու աշխարհին
Լիացա՛ծ, ժպտո՛ւն ու գո՜հ աչքերով`
Յաղթելով ե՛ւ քաղցը, ե՛ւ պապակ փափաք:

Ուզում եմ ապրել անչար ու բարի`
Գմբէթի ճեղքում բուսած տուղտի պէս…

Մի բու թառել է իմ զոյգ աչքերին.
Թռցրո՛ւ նրան:
Մի ձու սպիտակ ինձ բիբ է դարձել.
Կորցըրո՛ւ այդ ձուն:

Ճանճեր են նստած ինձ վրայ
Այնպէ՛ս,
Ինչպէս քունջութը` կաթնահունց հացին:
Ճանճը քունջո՛ւթ չէ.

Հացըս չի՜ ուտւում:

Ճանճով է լցուած իմ նե՜րսը նաեւ,
Ինչպէս վարսանդը խաշխաշի սերմով:
Խաշխաշ չե՜մ ուզում.
Կակա՜չ դարձըրու:

Ասում են, իբըր, կապոյտի վրայ
Չեն նստում ճանճեր:
Լսո՞ւմ ես, Մարիա՛մ,
Ինձ ներս ու դրսից կապո՜յտ հագցըրու…

ՊԱՐՈՅՐ ՍԵՒԱԿ