Այսօրուան Գիտութիւնը Պահանջում Է Նաեւ Ձեռներէցութիւն

Հարցազրոյցը` ՄԱՐԻՆԷ ՄԱՐՏԻՐՈՍԵԱՆԻ

Յակոբ Փանոսեանը «ԱՐՓԱ»  հիմնարկի նախագահն է  եւ Քալիֆորնիոյ պետական համալսարանի Նորթրիճի մասնաճիւղի դասախօս: «ԱՐՓԱ»  վերլուծահետազօտական եւ պլանաւորման աշխատանքների իրականացման հիմնարկ է Հայաստանի համար (Analysis Research and Planning for Armenia, ARPA), եւ Յ. Փանոսեանի խօսքով`  նպատակը Հայաստանին մասնագիտական ծառայութիւն տրամադրելն է` դա լինի տնտեսական, քաղաքական, ճարտարագիտական, գիտական, բժշկական եւ այլն: Հիմնարկի մասնագէտներն ուսումնասիրութիւն են անում, թէ Հայաստանում ի՞նչ կարիքներ կան, որտե՞ղ  կարող են օգտակար լինել: Հիմնարկի նախագահն ասում է, որ թէեւ հիմնարկն ունի նիւթական սահմանափակ կարողութիւններ, բայց  փոխարէնն ունեն մասնագիտական կարողութիւններ: Հիմնարկն արդէն 6 տարի է` նորարարութիւնների մրցոյթ է իրականացնում Հայաստանում համալսարանականների շրջանում:  Նիւթերի տեսակէտից սահմանափակում չկայ, եւ ուսանողները կարող են ներկայացնել իրենց կողմից կատարուած նորարարութիւնը:

Պ.- Արդէն 6-րդ տարին է, որ իրականացնում ենք այդ մրցոյթը: Մինչ հիմա 75 տարբեր նորարարութիւններ ենք ստացել, որոշները` լաւ, որոշները` միջակ, որոշները` միջակից վատ, բայց տակաւին, դժբախտաբար, զգայացունց նորարարութիւն չենք ստացել: Որոշները կան, որ աւելի բարելաւելով` կարելի է վերածել շուկայական արտադրանքի, եւ այդ առումով` ուսանողներին ասել ենք, որ եթէ իրենք ուզեն, կարող ենք օգնել, որպէսզի աշխատեն այդ ուղղութեամբ, բայց տակաւին մեզ դիմող չի եղել: Այս տարի, դժբախտաբար, մասնակցութիւնն աւելի թոյլ էր:  4 համալսարանից յայտեր ունէինք: Մասնակցութիւնը բաւարար չենք համարում, եւ դրա համար պէտք է խօսենք նախագահների հետ, որպէսզի տեղեկացնեն ուսանողներին, որովհետեւ ոմանք կարծում են, որ ուսանողները տեղեակ չեն եղել:

Հ.- Դուք ինչո՞վ էք պայմանաւորում այդ կրաւորականութիւնը:

Պ.- Դրա համար կարող են լինել տարբեր պատճառներ: Կարող է ճիշդ լինել, որ ուսանողները տեղեակ չեն եղել: Մինչ հիմա 200-ից աւելի անձեր մասնակցել են մեր մրցոյթին, հետեւաբար իրենց  բարեկամները, ծանօթները վստահաբար տեղեակ են, այսինքն  կայ որոշ խմբակ, որ տեղեակ է: Մեզ ասում են, որ կարող է այլ պատճառ լինել, որ համալսարաններում ուսանողների թիւը պակասում է, եւ որպէսզի չպակասի, հեշտութեամբ անցկացնում են նաեւ վատերին: Բայց կարծում ենք, որ դա շատ վատ մօտեցում է, որովհետեւ տկարացնում է համալսարանի մակարդակը, եւ այդ դէպքում ուսման մակարդակ չի ապահովում: Հետեւաբար ստեղծուած իրավիճակում ուսանողութիւնը նորարարութիւն չի կարող անել: PHD ծրագիրը 5-10 տարի կարող է տեւել, որովհետեւ շատ խիստ հետազօտութիւններ պէտք է կատարուեն, լուրջ  նորարարութիւններ, որոնք պէտք է ընդունուեն` որպէս PHD-ի աւարտաճառ: Իսկ Հայաստանում 2,5  տարում են ստանում PHD:  Չեմ կարող քննադատել, որովհետեւ դա կարող է կախում ունենալ իրենց ծրագրից: Դա կարող է լինել երկրորդ պատճառը:

Երրորդ պատճառն այն է, որ ասում են` լաւ ուսանողները լաւ համալսարաններ են գնում, երկրից դուրս են գնում, ուրեմն շատ լաւ ուսանողներ չեն մնում այստեղ: Պատճառ կարող է լինել, որ դասախօսները նորարարութիւններին  չեն հետեւում, դասերը  տալիս են եւ վերջ` չքաջալերելով նորարարութիւնը: Կարծում ենք, որ իւրաքանչիւր դասախօս  անընդհատ պէտք է ինքնապատրաստման աշխատանքի մէջ լինի, որովհետեւ գիտութիւնն այնքան արագ  կերպով է զարգանում, եթէ չես հետեւում` ետ ես մնում:

Հ.- Ինքներդ սպասո՞ւմ էիք նման պատկերի: Վստահ եմ, որ 6 տարի առաջ նման մրցոյթ կազմակերպելու գաղափարի ծննդի պահին այլ պատկերացում ունէիք:

Պ.- Իսկապէս չէինք ակնկալում, որ այսքան թոյլ պէտք է լինի: Մենք ակնկալում էինք, որ մինչեւ 50-100 յայտեր կարող էինք ստանալ, որովհետեւ 2 համալսարաններ կան, որոնցից մէկն ունի 15.000 ուսանող, միւսը` 10.000 ուսանող: Դժբախտաբար իրականութիւնը դա է:

Հ.- Դա ի՞նչ է ենթադրում, որ ուսանողութիւնը հետաքրքրուած չէ՞ նորարարութիւններով, չկա՞ն բաւարար պայմաններ, չկա՞ն խրախուսանքներ:

Պ.- Հնարաւոր է, բայց ամենահիմնականը մտածելակերպի հարցն է: Մեզ մօտ նորարարութիւնը որոշ իմաստ ունի, այսինքն կարող է գիւտ ստեղծել, թղթի վրայ տեսականօրէն դնել, փաստարկել, բայց դա բաւարար չէ, բայց եթէ դա սարքի մասին է, պէտք է փորձարկես այս սարքը, հաւաքես, փորձարկես, բաղդատես աշխարհում նմանօրինակ սարքերի հետ եւ այդ համեմատականում տեսնես, որ քո ստեղծածը իսկապէս նոր է եւ շատ աւելի  լաւ է, քան այն, ինչ որ կայ: Այդ ժամանակ դա ընդունւում  է  որպէս  նորարարութիւն: Բայց այստեղի մտածելակերպն այլ է: Նիւթը յղացաւ, տեսական մի քանի բանաձեւ գրեց եւ դա համարում են գիւտ` անմիջապէս դիմելով մտաւոր սեփականութեան իրաւունքի: Մտաւոր սեփականութեան իրաւունք առնելը չի նշանակում, թէ դա նորարարութիւն  է եւ կարող է վերածել արտադրանքի: Նորարարութիւնը բաւարար չէ, մինչեւ չփաստես, որ դա կարող է օգտակարութեան վերածուել: Օրինակ, 1950-ին ռուսերը գտան լազերային ճառագայթները, բայց չկարողացան օգտագործել ոչ մի ձեւով, յետոյ ամերիկացիները եւ ճափոնցիները գտան դրանց օգտագործման ձեւը: Հիմա հազարաւոր գործիքների մէջ օգտագործւում են այդ լազերային ճառագայթները: Ասածս այն է, որ գիւտը բաւարար չէ, մինչեւ չփաստես դրա օգտակարութիւնը, աշխատունակութիւնը: Այդ մտածելակերպը չկայ Հայաստանի մէջ: Տակաւին, կարծես, խորհրդային  մտածելակերպն է. երբ գաղափարը յղացաւ, թղթի վրայ գրեցին եւ համոզեցին իրենք իրենց, որ դա նորարարութիւն է:

Հ.- Մրցոյթը միայն Հայաստանում սովորող ուսանողների համա՞ր է իրականացւում:

Պ.- Այո՛, բացառապէս Հայաստանում սովորող ուսանողների համար, որովհետեւ նպատակը նոր արտադրանքներ ստեղծելու գաղափարը  քաջալերելն է Հայաստանում,  եւ նոր արտադրանք ստեղծելով` տնտեսութիւնը զարգացնել:

Հ.- Հիմա, երբ այսպիսի իրավիճակ է ստեղծուել, երբ մրցոյթին  մասնակցութեան ցուցանիշը ցածր է, ի՞նչ ելք էք տեսնում, ինչպէ՞ս հետաքրքրութիւն առաջացնել ուսանողների շրջանում դէպի նորարարութիւնների ստեղծումը, ինքներդ փորձե՞լ էք հանդիպել ուսանողների հետ:

Պ.- Այո՛, միշտ գալիս ենք դասախօսութիւններ տալու թէ՛ Ճարտարագիտականի մէջ, թէ՛ Մոլեքիւլային կենսաբանութեան հիմնարկի: Այդ հիմնարկի հետ գործակցական համաձայնագիր ունենք: Մեր մասնագէտներն ուսումնասիրելով այստեղի կարիքները` տեսան, որ շրջակայ երկրներից Հայաստանը միակ երկիրն է, որ ծինաբանութեան հերթականութիւն կ՛անի, այս գործիքի միջոցով ծինի  բաղկացուցիչ տարրերի բաժանումները կը տայ: Երբ տեսանք, որ այդ ծրագիրը չկայ, անցեալ տարի մենք որոշեցինք այդ ծրագիրն իրականացնել Հայաստանում, գնեցինք այս հերթականութեան յաջորդականութեան շղթան կազմող գործիքը` 50.000 տոլարանոց, եւ պիտի դնենք Մոլեքիւլային կենսաբանութեան հիմնարկի մէջ, որտեղ իրենք առիթ պիտի տան Հայաստանում ծինաբանութեամբ զբաղուող կենտրոններին օգտագործել դա: Այնտեղի ուսանողներին մենք դասախօսութիւն տուեցինք նորարարութիւնների մասին, որ միշտ պէտք է մտածել` ի՛նչ նոր բան պէտք է աւելացնել եղածի վրայ: Նոյնը Ճարտարագիտականի մէջ ենք ասել: Հիմա պէտք է փորձենք Երեւանի պետական համալսարանում այդ դասախօսութիւնը կարդալ: Ուսանողներին բացատրում ենք, թէ ի՛նչ է նորարարութիւնը, ի՛նչ է գիւտարարութիւնը, այնուհետ ձեռներէցութեան բաժնի մասին ենք խօսում: Սա ամենադժուարն է եւ ամենապակասն է Հայաստանում, որովհետեւ դա այն փուլն է, երբ գիւտը վերածում ես շուկայական արտադրանքի:

Հ.- Այսինքն այսօր գիտնականը պէտք է կարողանան նաեւ ձեռներէցութեա՞մբ զբաղուել:

Պ.- Այո՛, մենք դա էլ ենք ասում, որ այսօրուայ գիտնականը կամ ճարտարագէտը միայն գիտնական կամ ճարտարագէտ չէ, նա պէտք  է լինի ճարտարագէտ-ձեռներէց եւ անընդհատ հետազօտող, ինքն իրեն պատրաստող: Միայն  պետութեան պէտք չէ ապաւինել: Մեզ մօտ պետութիւն` նշանակում է խոչընդոտ: Մենք չենք ուզում գործ ունենալ պետութեան հետ, որովհետեւ խոչընդոտում են ընթացքը, դիւանակալական այնքան խոչընդոտներ կան, եւ փորձում ենք անձնական միջոցներով առաջ տանել մեր գաղափարները: Նոյնը պէտք է որդեգրել այստեղ, որ դու կարող ես քո միջոցներով հասնել, կարող ես դրամաշնորհային ծրագրեր գրել, ձեռներէց մարդը միջոց գտնում է, որ իր գաղափարը տեղ հասցնի: Եւ  ցանկանում ենք, որ այս մտածելակերպը որդեգրուի Հայաստանում:

Երեւան-Պէյրութ