50 Տարի Առաջ (12 Դեկտեմբեր 1964)
Տոմսեր
Աղքատութեան Հարստութիւնը
Անգլիոյ գահաժառանգ իշխանը` Չարլզ, որ 16 տարեկան պատանի մըն է, ու դպրոցական, նիւթական անձկութեան մատնուած է: Իր հայրը` իշխան Ֆիլիփ, կը գրեն անգլիական թերթերը, ամսական հազիւ երեք տոլարի գումար մը կու տայ իբրեւ «գրպանի դրամ», իր զաւկին, որ սկսած է «կողմնակի աղբիւր»-ներու մասին մտածել:
Իր այս մտմտուքին մէջ օգնութեան կը փութայ իրեն դասընկեր մը.
– Բան մը չե՞ս կրնար գրել, որ ծախենք, իշխա՛ն:
– Ի՞նչ գրեմ, ընկե՛ր ջան, նիւթի սով կայ: Գրածս կրկնութիւն պիտի ըլլայ: Ամէն բան ըսուած է, կարծես:
– Այո՛, սակայն միշտ նոր ձեւով կարելի է ըսել հին բաները…
Վերջապէս իշխանը կը համոզուի եւ կը գրէ բաներ մը: Հնարամիտ ընկերը կ՛առնէ գրուածները, կը տանի հրատարակչական ընկերութեան մը եւ կը ծախէ… հայկական յօդուածի գինով, չորս տոլարի: Հրատարակչական ընկերութիւնը, որ իշխանական շահագործիչ մըն էր, այդ նոյն գրութիւնը կը ծախէ գերմանական թերթի մը, այս անգամ` անգլիական գինով, եւ կը ստանայ 29.000 տոլար:
Գայթակղութիւնը կը պայթի:
Անգլիոյ մէջ կը բողոքեն` ըսելով, թէ իշխան մը իրաւունք չունի ապրելու համար գրել, այն ալ` գահաժառանգ իշխան մը:
Ուրիշներ կը պաշտպանեն իշխանը. ինչպէ՞ս կարելի է ապրիլ ամսական երեք տոլար գրպանի դրամ ունենալով, որովհետեւ «գրպանի դրամ»-ովն է, որ մարդ կ՛ապրի, այն ալ` եթէ կ՛ապրի…
Կարգ մը անգլիացի յօդուածագիրներ կը բողոքեն հարուստներու այն սովորութեան դէմ, որով աղքատ կը մեծցնեն իրենց զաւակները, որպէսզի «մարդ ըլլան», այսինքն դրամին յարգը գիտնան: Թերթ մըն ալ դառնութեամբ դիտել կու տայ, թէ իշխան Չարլզ իր գրութիւններուն մէջ քննադատած է օրուան վարչաձեւը:
Իշխանը ի վերջոյ պատասխանած է.
– Ամիսը երեք տոլար գրպանի դրամ կու տան, որ սիկարեթի անգամ չի բաւեր: Եւ կ՛ուզեն, որ այս իշխանութի՞ւնը փառաբանեմ: Այո, ինչ աղքատութեան հարստութիւն կայ այս աշխարհի մէջ… եւ, օր մը պիտի թագաւորե՜նք ալ այս անարդարութեան վրայ:
ԳԻՍԱՒՈՐ
Ֆրանսական Մամուլը
Շարլ Ազնաւուրի Մասին
«Կարճահասակ, Տխեղծ, Փշրուած Ձայնով
Այս Հսկան Միլիառատէրն Է Երգին»
Ֆրանսական մամուլը, քննադատները, գեղարուեստական փորձագէտները կը շարունակեն նորանոր դափնիներ հիւսել «փոքրահասակ հսկային»` Շարլ Ազնաւուրին ի պատիւ, որ Մարսէյի մէջ յաղթական երգահանդէսներ կը սարքէ ներկայիս: Իվ Սալկ անոր մասին հրատարակած է գիրք մը` «Շարլ Ազնաւուր, այսօրուան բանաստեղծը» խորագրին տակ, որմէ կ՛արտագրենք նշանակալից հատուած մը:
«Ես բանաստեղծութեան մէջ մեծցայ,- կ՛ըսէ Շարլ Ազնաւուր,- Սայաթ Նովա, Օմար Խայեամ, Միշա Քնար իմ երիտասարդութեանս առաքեալները եղան: Հոն է հայ ժողովրդային մեծ քերթողը: Հայրս կ՛երգէր Միշա Քնարէն կտորներ, ես կ՛ուզէի թարգմանել: Իմ հեռաւոր ազգականներս եղած են արեւմտեան Ասիոյ աշուղներ, որոնք ձայնեակներ կը գրէին: Հայրս քնարական տաղեր կը գրէր, քան թէ` փոքր երգեր: Մայրս, ասպարէզով դերասանուհի, կը հիանար հելլէն ողբերգակներուն վրայ: Անոնք կազմաւորեցին այս կոչումը, եւ որովհետեւ ֆրանսերէն չէին գիտեր, չէին կրնար իրենց արուեստը ի գործ դնել: Ես ծնայ Փարիզ, յամի շնորհաց 1924-ին: Ֆրանսերէնը իմ հայրենի լեզուս է, հայերէնը` իմ մայրական լեզուս: Իմ յիշատակներս աւելի շատ կապ ունին ընտանեկան պարագաներուս հետ, քան` մանկութեանս:
Իմ անցեալս իմ աշխարհս կերտած է մաս մը Իտալիայով, Սթենտալի գործով, անցեալս է, որ անգիտակցաբար կը ցոլայ երգերուս մէջ: Ան խորանկարն է, անտեսանելի, բայց իրական պաստառը, հոգեյատակը: Բանաստեղծութիւնը կ՛ընդունիմ իբրեւ լեզու մը` մարդիկ կան, որոնք բանաստեղծութիւն կը շինեն, եւ կան մարդիկ, որոնց բանաստեղծութիւնը իրենց բնական արտայայտութիւնն է, խօսքն է: Մեծ քերթողները բանաստեղծութիւն չեն շիներ, այլ կ՛արտայայտուին բնականօրէն բանաստեղծական բարբառով մը: Ես կարգաւ ենթարկուեցայ Հիւկոյի, Լա Ֆոնթենի: Ռոնսարի, կարդացի ուրիշներ ալ, եւ առաջին երեքը զիս ընտանեցուցին այս բնական-քերթողական լեզուին: Տեսողական եւ զգայարանական բնազդ մըն է ան, եւ իմ հեղինակի ապագաս ծնաւ այս եռեակ յայտնութենէն:
Կը հարցնենք իրեն. «Շա՛րլ Ազնաւուր, ի՞նչ բանի կը հաւատաք:
– Կը հաւատամ մի միայն երիտասարդութեան, պարմանական խանդավառութեան, երիտասարդութիւնը իր աչքերով կը մտերմանայ ձեզի, անօրինակ լոյսով մը փայլատակող իր աչքերով: Երբ աչքերս կը ծերանան, ես կը համակուիմ յուսահատութեան համազօր ձանձրոյթով մը: Տարիքը տարիներու խնդիր մը չէ` կ՛ըսեն: Ճիշդ է որ երիտասարդութիւնը տարիքի խնդիր մը չէ»:
Մարսէյլի «Փրավանս Մակազին»-ը կը գրէ.
«Շարլ Ազնաւուր, կարճահասակ, տխեղծ, փշրուած ձայնով այդ հսկան, որ 1955-ին, 1960-ին ձախողանքէ ձախողանք գլորեցաւ, միլիառատէրն է երգին, սիրոյ պարզ, ճշմարիտ, խորհրդապահ երգին: Այժմ յաղթանակէ յաղթանակ կը սլանայ` գերազանցելով Էտիթ Փիաֆը, Մոնթանը, Պեքոն, «Ժիմնազ»-ի տոմսերը օրեր առաջ սպառած են արդէն: Եւ Շարլ Ազնաւուր Մարսէյի նախապատուութիւն կու տայ այս տարի, իսկ Ուլլա գաղտնօրէն կը հետեւի անոր երգահանդէսներուն` նախընտրելով մնալ Շարլի ստուերին, հովանիին մէջ: