1965-ԻՆ ԳՈՀԱՐ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԵԱՆ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՓԱՍՏԸ ԲԱՐՁՐԱՁԱՅՆ ԿԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԷՐ ԹՈՒՐՔԻՈՅ ՄԷՋ
«Ազատ Օր»ի աշխատակից, արուեստաբան ու գրագէտ Արմինէ Մելիք Իսրայէլեան հռչակաւոր երգչուհի Գոհար Գասպարեանի նուիրուած «Երբ աշխարհն է ծափահարում» իր գիրքին մէջ կ՛անդրադառնայ պատմական դէպքի մը. 1965-ին Պոլսոյ մէջ իր համերգներուն առիթով կայացած մամլոյ ասուլիսի մը ընթացքին` Գոհար Գասպարեանի կողմէ Հայոց ցեղասպանութեան պատմական փաստին շուրջ արտայայտութիւններուն:
Ստորեւ կը հրատարակենք տուեալ դէպքին անդրադարձող բաժինը:
Պատմութիւնը սիրում է ճշմարտութիւններ, որոնք յաճախ ի յայտ են գալիս հակառակ ժամանակի կամքի…
1915 թ. Հայոց ցեղասպանութիւնը ոչ միայն Թուրքիոյ պատմութեան ամօթալի կնճիռն է, որը թուրքական դիւանագիտութեան աղուէսապոչ խաղերը փորձում են սքողել 20-րդ դարասկզբի պատերազմների քողով, այլեւ` ողջ մարդկութեան դէմ այդ ոճիրը դատապարտելու հրամայական աշխարհին, ով անտարբեր մնաց իր աչքի առաջ կատարուող Եղեռնին առաջ…
Փրկութեան նաւեր առաջարկող, հայ որբերով ծայրից ծայր լցնող որբանոցների դռները լայն բացած երկրներից ոմանք երիտթուրքերի ցեղասպանութեան ծրագրերի լուռ աջակիցներն էին նաեւ: Աշխարհի կողմից ընդունուել ու դատապարտուել են ցեղասպանութիւններ, ճանաչւում եւ դատապարտւում է Հայոց ցեղասպանութիւնը, բայց ուշանում է ճշմարտութեան յաղթանակը…
1965 թուականին տեղի ունեցան Գոհար Գասպարեանի մէկամսեայ համերգային ելոյթները Թուրքիայում, ուր պատմական հայրենիքը մեծ արուեստագէտին մղելու էր ոչ միայն ներկայանալ փայլուն ելոյթներով, այլեւ` բարոյական ապտակների փունջ մը տալ սեփական կեղծիքների մէջ խճճուած, հայկականութեան հետքերը մաքրող Թուրքիոյ, որը լայնաժպիտ խոնարհւում էր «Հայոց Սոխակին»:
1965 թուականը խորհրդաւոր ու խորհրդանշական է 20-րդ դարի հայ ժողովուրդի պատմական անցեալի էջերին` իբրեւ ազգային զարթօնքի տարի, երբ խորհրդային վարչակարգի միատարր հոսանքին հակառակ` բռնկուել էր համաժողովրդական ցաւի երթը: 1965 թուականի Եղեռնի 50-ամեակին նուիրուած ցոյցը, ազգային ընդյատակեայ «Հայ երիտասարդաց միութեան» աշխուժ գործունէութեան արդիւնքն է, որի կողմից 60-ականներին կազմակերպւում էր ազգային գաղափարների գաղտնի քարոզչութիւն, որը միտուած էր Արեւմտեան Հայաստանի հողերի վերադարձին, խորհրդային իշխանութեան կողմից Հայոց ցեղասպանութեան ճանաչմանը, ապրիլ 24-ը` իբրեւ սգոյ օր ամրագրելուն, ինչպէս նաեւ` Լեռնային Ղարաբաղի նահանգը Հայաստանին միացնելու պահանջի կատարմանը: 1965-ի համաժողովրդական ցոյցի մասին այսօր էլ ակնածանքով խօսում են ժամանակակիցները, որոնց այն օրերի վանկարկը` «Հո՛-ղե՛-րը՛» պիտի մասամբ իրականութիւն դառնային այսօր` պահանջատիրութեան նոր ալիք սկզբնաւորելով ապագայի համար…
1965-ի ապրիլեան ցոյցը ստիպեց ԽՍՀՄ կեդրոնին` Մոսկուային, ընդունել ապրիլի 24-ը իբրեւ Հայոց ցեղասպանութեան օր: Ազգային վերածննդի ալիքը հետագայում շարունակեց նոր պտուղներ տալ` հայ երիտասարդների շրջանակներում ձեւաւորելով «այլախոհների» նոր սերունդ:
ԱԹԷՆՔ ԻՐ ԱՅՑԵԼՈՒԹԵԱՆ ԱՒԱՐՏԻՆ
ԳՈՀԱՐ ԳԱՍՊԱՐԵԱՆ ԱՆՑԱՒ ԹՈՒՐՔԻԱ
– Երկար չմնացինք Աթէնքում, կէս ժամ տեւեց մինչեւ ինքնաթիռը վայրէջք կատարեց Պոլսում, եւ իմ աչքերի առաջ փռուեց Պարոնեանի եւ Օտեանի գրական աշխարհը: Առաջինը մամլոյ ասուլիս ունեցայ Պոլսում, որտեղ լրագրողներու եւ երաժշտագէտներու հարց ու պատասխաններու միջոցով թուրք հանդիսականը պէտք էր իմանար ով ըլլալս, ինչ ընտանիքից ըլլալս: Պատմեցի մի քանի բառով, որ մենք արմատներով Չունգուշից ենք, հօրս պապը, մեծ մայրերս մշեցիներ են, մօրս ծնողները նոյնպէս Արեւմտեան Հայաստանից են: Բայց մենք, դժբախտաբար, չկրցանք էստեղ մնալ, որովհետեւ մեր ընտանիքը այստեղ մի քանի անգամ ջարդուած ըլլալով` փախաւ Էրզրում, քեռիներս այդ ժամանակ ուսանում էին Անգլիայում եւ Գերմանիայում: Միայն երեք աղջիկներն էին իրենց քովը, որոնք էլ հաստատուեցին Եգիպտոսում:
Վերջը թուրքերից մէկը ըսաւ, որ լա՛ւ, էդ ե՞րբ են ջարդել ձեզ…
Ինծի կ՛ուզեն սուտ հանել, մտածեցի… 1822, 1832, 1915, 1923-ին ասի ու մանրամասնեցի, որ հօրս պապի քրոջը թուրք պէյը կնութեան տարաւ, քանի մը օր ետքը գեղեցկուհի աղջկայ դիակը բերելով հօր` Միքայէլ աղայի տուն: Երկրորդը` մեր ազգականներից շատերը, որոնք ապրում էին Վանայ լճի շրջակայքում, թուրքերի հալածանքներից փախան-թողեցին: Ճիշդ է, Վանի շրջակայքում այնպէս մեծ ջարդեր չեղան, ինչպէս Արեւմտեան Հայաստանի միւս քաղաքներում, բայց տեղի հայութիւնը, այրելով իր ունեցուածքը, փախաւ իր բնակավայրից:
Մէկը հաւաքուած լրագրողներից գոռաց, թէ դա ճիշդ չէ…
Լա՛ւ, ըսի, դուն ճիշդը պատմէ, ես երեխայ ժամանակուանից լսել եմ մեծ մամայիս, ազգականներիս պատմածները, պատմէ ճշմարտութիւնը, եթէ գիտես…
Նա չպատմեց, բայց մէկն ալ ելաւ, ըսաւ` այդ հիմա անցած հանգրուան է, յետպատերազմեան շրջան, եթէ այդպէս բան եղել է, ուրեմն պատերազմի հետեւանք էր…
1965 թուականին, երբ խորհրդային քաղաքացու, առաւել եւս մտաւորականի համար արգելուած ու վտանգաւոր էր համարւում ազգային, հայրենասիրական որեւէ քարոզչութիւն, Խորհրդային Միութեան կարկառուն մշակութային դէմքերից մէկը, ում համբաւը իբրեւ եզակի երգչուհի յայտնի էր աշխարհին, յանդգնում է ոճրագործին իր իսկ պետութեան մէջ յիշեցնել երիտթուրքերի կազմակերպած 1915-ի Հայոց ցեղասպանութիւնը: Դրա հետեւանքը Խորհրդային Միութեան մէջ պետական լծակների կողմից իրականացուող հաշուեյարդարի, աքսորի, բանտարկութեան մռայլ հեռանկար կարող էր դառնալ խորհրդային քաղաքացու համար, ով կը յանդգնէր ձայնարկել ազգային բնոյթի որեւէ զրոյց, նաեւ` իր երկրի սահմաններից դուրս: Գոհար Գասպարեանի համարձակ քայլերը դեռ երկար ճանապարհ պիտի անցնէին Թուրքիայում` մեծ հայուհու անկշռելի հայրենապաշտութիւնը խորհրդանշող արարքներով լեցուն, ուստի… «Թրքահայերը, օ՜հ, ի՜նչ ուրախութեան մէջ էին, ասելու չէ, ամէն օր ինձ տանում էին Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր վայրերը: Թուրքիայում ինձ առաջնորդեցին թերթերի խմբագրութիւններ: Յիշում եմ միայն «Մարմարա» թերթի անունը, որտեղ, ինչպէս նաեւ միւս խմբագրութիւններում, հրաշալի ընդունելութիւն կազմակերպեցին: Տպաւորութիւններն ու զգացողութիւնները հարուստ էին եւ իրարամերժ: Համերգներն անցնում էին` արձանագրելով հերթական յաղթանակ` նրա կատարողական արուեստում: Մամուլը չէր դադարում արձագանգել: Իսկ երգչուհին ջանում էր ամէն կերպ իր հայրենակից հանդիսականին յուզել ու յոյս ներարկել: Նրա արտասանած իւրաքանչիւր նախադասութիւնը տպագրւում էր մամուլում: «Մարմարա»ի 1965 թ. դեկտեմբերի 8-ի համարում, «Փարք Օթել»ի մէջ տրուած քոքթէյլի ժամանակ, ուր երգչուհին ծանօթանում էր տեղի մամուլի եւ արուեստի ներկայացուցիչների հետ, հայ երգի տոհմիկ արտայայտութեան մասին արտասանել էր հետեւեալ խօսքերը. «Այդ երգով միայն մենք կրնանք հաղորդակցիլ աշխարհի վրայ ցրուած բոլոր հոգիներու հետ, կը յուզենք, կ՛արտասուենք, կ՛երջանկանանք այդ երգով միայն»:
– Տխրութիւնն ու ուրախութիւնը միախառնուել էին, ես իմ նախնիների երկրում էի, որը ներծծուեց նրանց արիւնով, իմ վիրաւոր երկրի սրտում էի եւ աշխատում էի աւելի շատ վայրեր տեսնել, հայկական կեդրոններ այցելել, իմ հայրենակիցներու հետ շփուել, որոնք տակաւին շարունակում էին պահպանել իրենց լեզուն եւ մշակոյթը:
Երբ Թուրքիա մեկնելու առաջարկը ստացաւ Գոհար Գասպարեան, իր մտահոգութիւնները փոխանցեց Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգէն Առաջինին: Վերջինս զգալով երգչուհու ընկճուածութիւնը, 1915-ի ջարդերի վերաբերեալ նրա մտորումներն ու զայրոյթը` այն իրագործող ժողովրդի հանդէպ, աշխատել էր, ցրել երգչուհու հոգում կուտակուող ամպերը:
– Գնա՛ մի անգամ Պոլիս եւ մինչեւ կեանքիդ վերջ չես կրնայ մոռանալ ո՛չ քաղաքը, ո՛չ քաղաքացի հայերը, ասել էր վեհափառը` սեփական տպաւորութիւնների փորձից ելնելով:
Մշակութային կենցաղավարութեան կանոններով առաջնորդուելով` Գոհար Գասպարեանը Թուրքիայում կայացած համերգների ժամանակ իր կատարած իւրաքանչիւր ստեղծագործութիւն հնչեցրեց բնագրի լեզուով` հայերէն, իտալերէն, ռուսերէն եւ այլն: Բայց, քանի որ երգչուհին դեռ «անելիքներ» ունէր այդ երկրում եւ արդէն իսկ մերժել էր Աթաթուրքի գերեզմանին ծաղկեպսակ դնելու արարողութեան մասնակցել, վտանգաւոր էր է՛լ աւելի գրգռել թուրք աստիճանաւորներին, ուստի իր երգացանկում կատարեց թուրք երաժշտագէտ եւ խմբավար Ճեմալ Ռեշիտ Ռէյի «Չեշմէ» վիպերգը, ցոյց տալու համար, որ պէտք է յարգել բնագիրն ու մայրենին` իւրաքանչիւր ստեղծագործութեան…
Չնայած, մայրենի ասելով հանդերձ, մի աղաղակող ճշմարտութիւն է բարձրաձայնում: Ժողովուրդ, որ չունի սեփական այբուբենը, ինչպիսի՞ լեզուամտածողութեամբ է առաջնորդւում, ազգային ո՞ր հիմքերի վրայ է յենում իր մշակոյթի կաղ ոտքը:
– Պոլսոյ 6 համերգներս էլ անասելի յուզումնալից մթնոլորտի մէջ անցան: Իմ խեղճ ու կարօտակէզ հայրենակիցներ, երբեք չեմ մոռանայ ձեր յուզմունքն ու արցունքները մեր հայկական մեղեդիներն ունկնդրելիս… ասում է երգչուհին, իր համերգների ճոխ յայտագրերում` Ռախմանինովի, Շուպերթի, Հենտելի, Գունոյի, Մոցարթի, Փուչինիի, Վերտիի ստեղծագործութիւնների կողքին հնչեցնելով Սայաթ Նովայի, Կանաչեանի, Տէր Ղեւոնդեանի, Սաթեանի ու Խաչատրեանի ստեղծագործութիւնները: Առանձնակի էին հնչում յատկապէս Կոմիտասի գործերը, որոնք կարծես խօսում էին հայոց համընդհանուր ցաւից, կարօտի լեզուն կարծես երկխօսութիւն էր դառնում արուեստագիտուհիի եւ հանդիսատեսի միջեւ:
«ԵՐԲ ԱՇԽԱՐՀՆ Է ԾԱՓԱՀԱՐՈՒՄ» ԱՐՄԻՆԷ ՄԵԼԻՔ
ԻՍՐԱՅԷԼԵԱՆԻ ԳՐՔԻ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԵԱՆ ԱՌԻԹՈՎ
ԹԵՀՐԱՆԻ ՀԱՅՈՑ ԱՌԱՋՆՈՐԴԸ ԳՆԱՀԱՏԱՆՔԻ
ԳԻՐ ՄԸ ՅՂԱԾ Է ՀԵՂԻՆԱԿԻՆ
Սեպուհ արք. Սարգիսեանի վկայութեամբ, «Շնորհալի ու տաղանդաշատ հեղինակը իր մտքի եւ հոգու ամբողջ ուժով «Երբ աշխարհն է ծափահարում» գիրքը, նուիրուած մեծատաղանդ երգչուհու կեանքին եւ գործունէութեան, վերածել է մի ընտանիքի, գերդաստանի, մեծանուն հայոց ողջ պատմութեան` իր տխուր եւ ուրախ, լուսաւոր ու պայծառ, ազգային ու համազգային եւ համամարդկային երեսներով ու երեւոյթներով:
Ընթերցողը առաջին հայեացքից ինքնիրեն դէմ յանդիման է գտնում բազմահմուտ եւ իր նիւթին հանգամանօրէն տիրապետած մի հեղինակի, որը գեղարուեստական խօսքով, իւրայատուկ ոճով եւ երբեմն էլ երկխօսութեան ձեւի տակ գեղեցկօրէն պատկերել է կեանքը աշխարհահռչակ արուեստագիտուհուն: Հեղինակը յաջողել է արուեստագիտուհու հետ ունեցած իր մտերմութեամբ եւ երկխօսութեամբ գեղեցկօրէն ու նրբանկատ կերպով դրսեւորել Գոհար Գասպարեան տիպարի հայրենասիրական, ազգային ու մարդկային զգացումները, կրօնական ապրումներն ու բարոյական ըմբռնումները»:
Թեհրանի առաջնորդի նամակը կ՛անդրադառնայ նաեւ հեղինակի ուշագրաւ այն յատկանիշին, որ յաջողած է «ճամբորդել» արուեստագիտուհիին հետ, աշխարհի տարբեր երկիրներու մէջ, ուր ան ելոյթներ ունեցած էր` զայն ներկայացնելով իբրեւ լաւագոյն ներկայացուցիչը իր ազգին: «Գոհար Գասպարեանը իր ստեղծագործական աշխարհի մի երեւոյթ է եղել եւ այդ երեւոյթը ըստ էութեան դրսեւորողն ու գրականութեան ճամբով վերաբերողը շնորհալի Արմինէ Մելիք Իսրայէլեանն է` լրագրող, գրքերի հեղինակ եւ Երեւանի պետական համալսարանի լրագրութեան պատմութեան եւ տեսութեան բաժանմունքի ասպիրանդ: Արմինէ Մելիք Իսրայէլեան իր իւրայատուկ ոճով, գրելու իր բնատուր տաղանդով եւ ստեղծագործական կատարողականութեամբ գեղեցկօրէն քանդակեր է Գոհար Գասպարեանի գրականութեան արուեստի թանգարանի յաւերժաբոյն ժայռի վրայ` իբրեւ յաւիտենականութեան ուղեւորի»:
Սրբազան հայրը իր նամակը կ՛եզրափակէ` դրուատելով սիրոյ զգացումը գրի ու գրականութեան հանդէպ, արուեստի ու հոգեւոր արժէքներու համար: