ՄԻՍԱՔ ՄԵԾԱՐԵՆՑԻ ԾՆՆԴԵԱՆ 125-ԱՄԵԱԿԻՆ ԱՌԻԹՈՎ

Այո, բնութիւնը մի կողմից դաժան, բայց միւս կողմից հրաշագործ հատուցում էր արել. խլել էր այս երիտասարդից ապրելու իրաւունքը եւ փոխարէնը բանաստեղծական շռայլ տաղանդ պարգեւել: Աւելի՛ն. նրան օժտել էր բառերով երաժշտութիւն ստեղծելու անսովոր տաղանդով: Եւ բառերի այս երաժշտահանը մարդկային հոգու ողջ գեղեցկութիւնն ու մաքրութիւնն էր հրամցնում մեզ իր իւրայատուկ տողերով:

«Գիշերն անուշ է, գիշերն հեշտագի՜ն,
Հաշիշով օծուն ու բալասանով.
Լուսեղէն ճամբէն ես կ՛անցնիմ գինով`
Գշերն անուշ է, գիշերն հեշտագի՜ն»:

Ո՞վ է այսքան երաժշտական հնչեցրել գիշերուայ խորութիւնը, նրա թանձր պարունակութիւնը օծել արբեցումի այսքան շօշափելի խորհուրդով, այսքան լոյս տեսել գիշերուայ մթութեան մէջ:

Հոգու նրբագին զգացումները ո՞վ է կարողացել այսպէս միահիւսել գիշերուայ խորհրդին, պարզ բառերը հնչիւնների վերածելով երգել ներաշխարհի տուայտանքներից:

Իրապէս ճիշդ է բնորոշել մեծ քննադատ Յակոբ Օշականը` «խորհրդաւոր երեւոյթ» անուանելով Մեծարենցին:

Գիշերը հիւանդների ե՛ւ թշնամին է, ե՛ւ նրանց միակ զրուցակից, սփոփիչ ընկերը: Մեծարենցի համար այն նաեւ ներշնչանքի հոսք է, որով լեցւում, ստեղծում ու դրանով մխիթարւում է:

«Կսկիծ կայ սրտիս մէջը վիրաւոր`
Զոր արեւին լո՜յսն անգամ չի բուժեր.
Խորունկ ու ցաւոտ մորմոքում մը որ`
Ահ՜, պիտի լայննա՜յ, երբ իջնէ գիշեր»:

Այդ փրկարար գիշերներում է նա արարում, իր ապրումներին լեզու ու շունչ տալիս, ստեղծում  բանաստեղծութիւնների մի ամբողջ շարք «Ծիածան» խորագրի տակ ամփոփուած: Այս շարքը դեռ զգուշ է, տարտամ, դեռ նոր իր ուժերը փորձող, բայց գեղեցկագոյն նրբութեամբ ու խորութեամբ լեցուն:

Ինքը` Մեծարենցը, իր «Ինքնաքննադատութեան» մէջ այդ մասին հետեւեալն է գրում` «Արդեօք կանուխ հրապարակ ելած չէ՞ Մեծարենց, եւ կամ պիտի չշահէ՞ր սպասելով, որ հակումները զարգանային իր մէջ, ու ուժի կատարեալ գիտակցութիւնով սկսէր իր բանաստեղծութիւններուն վերթեւումներուն»: Եւ անմիջական հետեւութիւնն այն է, որ այդ դէպքում, այսինքն` «սանձելով ստեղծագործելու իր պահանջը», գուցէ եւ չգտնէր իր լուսաւոր ճամբան: Իսկ մենք մեր կողմից կարող ենք աւելացնել, որ իր նշած «հակումները եւ ուժի կատարեալ գիտակցութիւնը» բնութեան պարգեւն էին իրեն, եւ այդ պարգեւով նա ստեղծում է գիշերների մի անկրկնելի շարք:

Գիշերում նրա միտքը թեւածում է իր տարիքից վեր այլ ոլորտներում, իսկ հոգին, նրա նուրբ ու գերզգայուն հոգին, հիւանդ մարմնից պոկուելով, կարծես առանձնանում ու ապրում է այլ կեանքով, սիրոյ, տառապանքի միջավայրում, ըմբոշխնում բոլորովին այլ զգացումներով փոթորկուող բոյրեր:

Գիշերը իր ցնորաբեր, լուսածածան դիւթանքով նրան բերում է իր տենչացող հոգու այն համբոյրը,  որը այդպէս էլ չըմբոշխնած` հեռանալու է կեանքից:

Զգացումներով, մտքով, ստեղծագործ երեւակայութեամբ արարում է ցանկութեան, ներաշխարհի ալեկոծումների, տարփանքի, մի անկրկնելի հոգի տեղաշարժող պատկեր` լեցուած բնութեան ու մարդկային կախարդիչ հնչիւնների զարկով.

«Համբոյրիդ գիշե՜ր, պատուհանս է բաց,
Թո՛ղ որ լիառատ ծծեմ` հեշտագին
Կաթը մեղմահոս լոյսիդ տարփանքին`
Ու զով շաղերուդ կախարդանքը թաց:

Պարզ, լուսածածան, հրաշալի՜ գիշեր,
Հոսէ՛ սրտիս մէջ դիւթանքիդ ալիք.
Ճերմակ երազիդ ցայտքերէն մեղրիկ
Պուտ-պուտ կաթեցո՛ւր հոգւոյս սիրաջեր»:

Գիշերուայ մթութեան մէջ նա փնտռում է ըղձանուշի այն փափուկ ձեռքը, որը սփոփանքի ծաղկով պիտի վանի, սրբի, տանի «վարանք ու կասկած»: Նա անվերջ սպասում է, փնտռում այն զոյգ աչքերին, այն յորդ ու վճիտ լոյսերին, որոնք ցոլալու են իր անծիր հոգում:

Ցաւալին այն է, որ նա երբեւէ չի ապրելու այն ամէնը, ինչ տենչանքով արարում, թղթին է յանձնում:  Իր երազանքը իրականացնելու փոխարէն` անսիրտ իրիկնամութը արագօրէն իջնում իր մութ սենեակում, փարւում է լռութեան ստուերներին ու առաջին համբոյրի անրջանքով կրկին չարչարում իրեն:

Նա միաժամանակ զգում, ապրում է օրէ օր մաշուող, հիւծուող իր վիճակը եւ իր գիշերային տենչանքին, իր վերացական ապրումին, մի նուրբ թեթեւութեամբ, միախառնում է իրականութիւնը արձանագրող տխրութեան մի երանգ.

«Բայց լոյսն իմ հոգւոյս քիչ-քիչ կը մաշի՜,
Շրթունքս են ծարաւ միակ համբոյրին…:
Ցնծագին գիշերն է լոյս ու լուսին`
Բայց լոյսն իմ հոգւոյս քիչ-քիչ կը մաշի…»:

Այնքա՛ն նուրբ է կեանքից հեռացումի ցաւը ապրող այս տխուր երանգը, այնքա՛ն զգացումներով խտացուած, որ մի պահ վերանում է տառապանք լինելուց, դառնում` հոգի ալեկոծող զգացում, դառնում` բանաստեղծութեան հրաշալի պատկեր:  Այս չորս տողերում նա կարողացել է տեղադրել մի խարխլուած ճակատագրի պատմութիւն, սիրոյ կարօտ ու խորը ցաւ, սիրոյ էակին երբեք չունենալու, չվայելելու համար եւ հրաժեշտ կեանքին: Ցաւ, իր մարմինը քայքայող այն սեւ թաթի համար, որը տնօրինում է իր կեանքը, իր ճակատագիրը: Այդ ամէնով հանդերձ, նա թոյլ չի տալիս, որ մահը տիրի իր հոգւոյն, իր մտքին, իր փխրուն էութեանը:

Իր ցաւի համար որեւէ տեղ սփոփանք չգտնելով` նա փարւում է բնութեան ամենակարող ուժին` արեւին.

«Հիւա՜նդ եմ, բարի՜ արեւ, շողա՜, շողա՜…:
Հոգիս թռչնիկ մըն է,
Օդ ու լոյսի, երգ ու ծիծաղի կարօտ…»:

Փարւում է հողին, ծաղկած ծառերին, ծաղիկներին, կենդանիներին, գետին, բնութեան գեղեցկութիւնն ամբողջացնող ամէն ինչին:

«Օ՜հ, աս ի՜նչ գրգանք, օ՜հ, աս ի՜նչ անուրջ
Կու տաս դուն ինծի, անձրեւո՜տ գիշեր»:

ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱԲՈՒՍԷՖԵԱՆ

Սան Ֆրանսիսքօ

(Շար. 2)