ՔՐՏԱԿԱՆ ԱԶԳԱԳՐԱԿԱՆ ԽՄԲԱՒՈՐՈՒՄՆԵՐԷՆ. ՊԱՐԱԶԻՆԵՐԸ` ՑԵՂԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՀԻՆ ԱԶՆՈՒԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆ ԺԱՌԱՆԳՈՐԴՆԵՐ

Պարազի ընտանիք 1902-ին

Քրտական հին, մեծ եւ բազմաճիւղ ցեղային միութիւն են Պարազիները, որոնք կարեւոր դերակատարութիւն ունեցած են պատմութեան մէջ, իշխանութիւն հաստատած են եւ իրենց զօրութիւնը տարածած են գլխաւորաբար Սուրուճի եւ Ուրֆայի շրջաններուն մէջ:

ՊԱՐԱԶԻՆԵՐՈՒՆ ԾԱԳՈՒՄԸ
ԵՒ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱՆՑԵԱԼԸ

Պարազիներուն օրրանը, ցեղային աւանդութեան համաձայն, Իրանի հիւսիս-արեւելեան Խորասան երկրամասն է, եւ Խորասանի ու Հերաթի իշխան Պարազ Պանտէ ցեղախումբին անուանադիր նախահայրն է: Պարազ կամ պիրէզ կը նշանակէ յարգելի, եւ անձնանունէն առաջ գործածուող անուանակոչում մըն էր: Պատմութեան մէջ յիշուած է նաեւ պարսիկ Աքեմենեաններու Արտաքսերքսէս Ա. թագաւորի (Ն. Ք. 465-425) եօթը ծառաներէն մէկը` Պարազին:

Իսլամական արշաւանքներէն մօտաւորապէս դար մը ետք Պարազիները իրենց բնօրրանը ձգեցին եւ դէպի արեւմուտք գաղթելով հասան վերին Միջագետք եւ Հայաստանի սահմանները, եւ մասամբ արաբ ցեղախումբերով բնակուած շրջաններու մէջ կայք հաստատեցին: Աւանդութիւն մը կ՛ըսէ, որ անոնք առաջնակարգ սուսերամարտիկներ էին եւ անոնց ցեղանունը արաբերէն «մուպարազա», այսինքն` սուսերամարտ բառէն սերած է:

ՄԱՐՈՒԱՆԵԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹԵԱՆ
ԿԱԶՄԷՆ ՆԵՐՍ

Պաղտատի Աբասեան խալիֆայութեան կազմէն ներս Պարազիներ սկսան իրենց ազդեցութիւնը տարածել եւ աւատական տիրոյթներ ձեռք ձգեցին: Այս ժամանակ քիւրտեր մարուանեան (մարդեր) եւ նամարուանեան (տմարդիներ) անուններով երկու ճակատի բաժնուած էին: Պարազիները մարուանեաններուն միացան: Մարուանիները Պազիի (Պատի) գլխաւորութեամբ իշխանութիւն հաստատեցին: Հայագէտներ Մանուկ Աբեղեանի եւ Կարապետ Մելիք-Օհանջանեանի կարծիքով Պազին «Սասունցի Դաւիթ»ի մէջ յիշուած Կոզ Բադինն է:

Պազի սկիզբը պարզ խաշնարած մըն էր եւ անուանի դարձած էր իր հիւրասիրութեամբ: Իր այցելուները պատուելու համար ոչխարներ կը զենէր եւ կը հիւրասիրէր զանոնք: ԱՆ իր գործունէութեան սկսաւ Խիզանի լեռներուն վրայ, սկիզբը` իբրեւ աւազակ: Հսկայ եւ խիզախ մարդ, ան սարսափ տարածեց շրջանին մէջ: Ժամանակի ընթացքին հոծ բազմութիւններ համախմբուեցան իր շուրջ: Ձեռք ձգուած աւարը ան հաւասարապէս կը բաժնէր իր հետեւորդներուն: Այնուհետեւ ան սկսաւ նուաճողական արշաւանքներու:

Այս ժամանակ հարաւէն քրտական ցեղախումբեր տեղաշարժեցան դէպի հիւսիս: Բագրատունիները բաւական տկարացած էին, արաբ Համտանիները` քայքայուած, իսկ Կայսիկները ոչնչացած էին:

Պազիի գլխաւորութեամբ քիւրտեր նուաճեցին Ապահունեաց գաւառը, Վանայ լիճին հիւսիս-արեւմտեան շրջանները, Խլաթը, Արճէշը, Մանազկերտը, Հիսն Քէյֆը, Ամիդը եւ Մայաֆարղինը (Նփրկերտ. ներկայիս` Սիլվան):

Իր դիրքերը ամրապնդելէ եւ Մայաֆարղինը իրեն կեդրոն դարձնելէ ետք Պազի որոշեց ինքզինք թագաւոր հռչակել եւ պատրաստուեցաւ յարձակելու Պաղտատի վրայ: Բայց Դայլամիները, Պուի ցեղախումբին գլխաւորութեամբ, 984-ին շարժեցան անոր վրայ. Պազի տեղի տուաւ եւ 985-ին հաշտութիւն կնքուեցաւ կողմերուն միջեւ:

Մուսուլի կառավարիչ Սաատի մահէն ետք, 988-ին Պազի որոշեց գրաւել Մուսուլը եւ յարձակեցաւ Պուիներուն վրայ: Նիսիպինի մօտ տեղի ունեցած ճակատամարտին Պազի պարտուեցաւ եւ եղբայրը` Ապուլ Ֆաուարէս զոհուեցաւ:

Մուսուլի մէջ Պուիներուն դէմ բռնկած խռովութենէն օգտուելով Պազի վեց հազար կռուողներու գլուխը անցած 990-ին յարձակեցաւ քաղաքին վրայ. խառնաշփոթութեան ընթացքին Պազի ձիէն ինկաւ. քեռորդին` Ապու Ալի իպն Մարուան չկրցաւ ձի նստեցնել զայն: Պազի սպաննուեցաւ եւ անոր զօրքը նահանջեց դէպի Մայաֆարղին:

Պատերազմի դաշտէն հեռանալէն ետք Ապու Ալի իպն Մարուան մեկնեցաւ Հիսն Քէյֆ, ուր կը գտնուէր Պազիի կինը. անոր պատմեց դժբախտ պատահարը եւ յետոյ ամուսնացաւ անոր հետ: Այնուհետեւ ան մեկնեցաւ Մայաֆարղին եւ իրեն ենթարկեց Պազիի տիրոյթները:

Առիթը յարմար նկատելով արաբ Համտանիները փորձեցին վերահաստատել իրենց իշխանութիւնը Տիարպեքիրի մէջ, բայց պարտուեցան: Այնուհետեւ Ապու Ալի իպն Մարուան Եգիպտոս գնաց եւ Ֆաթիմեաններէն ստացաւ Հալէպի նահանգը եւ այլ վայրեր: 992-993-ին ան դէմ դրաւ բիւզանդացիներու յարձակումներուն եւ հաշտութիւն կնքեց անոնց հետ: Այնուհետեւ ճնշեց Մայաֆարղինի իսլամ բնակչութեան ընդդիմութիւնը եւ վտարեց զանոնք, քաղաքին մէջ ձգելով գլխաւորաբար հայերը եւ ասորիները: Ան դաւադրաբար սպաննուեցաւ 997-ին, Ամիդի մէջ, ուր գացած էր ամուսնանալու Համտանի ցեղախումբէն Սիթ էլ Նասի հետ:

Ապու Ալի իպն Մարուանի յաջորդեց եղբայրը` Ապու Մանսուր Սայիտ իպն Մարուան` Մոհամէտ ալ Տաուլա կոչումով: Ան 998-ին ամուսնացաւ Սիթ էլ Նասի հետ եւ դաւադրաբար սպաննուեցաւ 1010-ին:

Անոր յաջորդեց Ապու Նասր Ահմէտ իպն Մարուան. իր օրով իշխանութիւնը բարգաւաճեցաւ եւ զարգացաւ երկրագործութիւնը: Նորանոր արշաւանքներով ան ընդարձակեց իշխանութեան տարածքը: Իր օրով սկսան սելճուքեան արշաւանքները: Ան մահացաւ 1061-ին: Անոր յաջորդները` Նիզամ ալ Տաուլա (1061-1079) եւ Նասիր ալ Տաուլա Մանսուր (1079-1085) անուանական իշխանութիւն մը պահպանեցին:

ԹՐՔԱԿԱՆ ԱՐՇԱՒԱՆՔՆԵՐԷՆ ԵՏՔ

Պարազի խաշնարածներ

Թրքական ցեղախումբերու արշաւանքներէն ետք Պարազի ցեղի տարբեր հատուածներ ցրուեցան եւ ոմանք Վանայ լիճի շրջանը գաղթեցին:

Թուրքմէն թափառաշրջիկ Քարաքոյունլու ցեղախումբերը ԺԳ. դարուն տարածուեցան դէպի Ատրպատական եւ Հայաստան: Անոնց ցեղապետ Քարա Մոհամէտ 1378-ին միաւորեց Ալաշկերտի եւ Կոգովիտի ցեղախումբերը եւ իշխանութիւն հաստատեց: Անոր որդին` Քարա Եուսուֆ իրեն ենթարկեց Հայաստանի եւ Ատրպատականի մեծ  մասը: Պարազիները Քարաքոյունլուներուն միացան եւ անոնցմէ հատուածներ տարածուեցան դէպի Բարձր Հայք: Այս ժամանակ սկսան Լենկթիմուրի աւերիչ արշաւանքները Հայաստանի վրայ եւ 1393-ին Քարաքոյունլուները պարտութիւն կրեցին: Համատարած խառնակութեանց եւ աւերածութիւններու այդ տարիներուն, մօտաւորապէս 1400-ին Պարազիներէն ընտանիքներ Երզնկայի մօտակայքը հասնելով հոն կայք հաստատեցին եւ Քամհօ գիւղը հիմնեցին: Քարաքոյունլու Քարա Եուսուֆ 1405-ին վերականգնեց իր իշխանութիւնը եւ 1411-ին գրաւեց Պաղտատը:

Այս ժամանակ Պարազիներէն որոշ հատուածներ կեդրոնացան Ուրֆայի եւ Սուրուճի շրջաններուն մէջ եւ ընդարձակ հողեր ձեռք ձգելով աւատական իշխանութիւն հաստատեցին:

Թուրքմէն Աքքոյունլու թափառաշրջիկ ցեղախումբերը տարածուած էին Ամիդէն մինչեւ Սեբաստիա: Անոնց ցեղապետ Ուզուն Հասան 1467-ին յաղթեց Քարաքոյունլուներուն եւ իշխանութիւն հաստատեց, որմէ ետք Պարազիները Աքքոյունլուներուն ենթարկուեցան: Ուզուն Հասան 1473-ին պարտուեցաւ օսմանցիներէն եւ կորսնցուց իր տիրոյթներուն մէկ մասը:

Թրքական Քայը ցեղախումբին մէկ հատուածը` Քարաքեչելիները, որոնք Ուրֆայի շրջանին մէջ կայք հաստատած էին, Պարազիներուն միացան եւ ժամանակի ընթացքին իրենց ինքնութիւնը կորսնցնելով քրտացան: Պատմական տարեգրութեանց համաձայն Քայը ցեղախումբէն եւ հաւանաբար ալ Քարաքեչելի հատուածէն սերած է Օսմանեան արքայատոհմը:

Թուրք-պարսկական իրերայաջորդ երկարատեւ պատերազմներու, խառնակութիւններու եւ շրջակայ ցեղախումբերու հետ պայքարներու պայմաններուն տակ, ինչպէս նաեւ նոր կենսատարածքներ ձեռք ձգելու նպատակով Պարազիներէն հատուածներ աստիճանաբար տարածուեցան դէպի հիւսիս: Էրզրումի եւ Երզնկայի շրջանները հասնելով, 1730ական տարիներուն անոնք Աքփընար գիւղը իրենց կեդրոն ընտրեցին եւ բաւական հողեր ձեռք ձգեցին:

ՑԵՂԱՅԻՆ ՄԵԾ ՄԻՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՀԶՕՐ ԻՇԽԱՆՈՒԹԻՒՆ

Սուրուճ

Քրտական Հին իշխանութիւնները աստիճանաբար նուաճուեցան օսմանեան իշխանութիւններուն կողմէ եւ քայքայուեցան:

Պարազիները, շնորհիւ իրենց լայն տեղաբաշխումին եւ ռազմական ուժին, կազմակերպուեցան իբրեւ ցեղային մեծ միութիւն եւ նորանոր ընդարձակ հողեր գրաւեցին հիւսիսային Ճեզիրէի մէջ, Ուրֆայի հարաւէն մինչեւ Եփրատի ափերը:

Պարազիներու ճիւղ մը ԺԸ. դարուն սկիզբը կեդրոնացաւ Համայի մէջ, ուր անոնք մեծ հողատէրեր դարձան եւ 49 գիւղեր ձեռք ձգեցին: Պարազիներուն հետ, Համայի իշխող արաբ ընտանիքներն էին Քայլանիները, Ազմերը եւ Թայֆուրները:

Քրտական Միլլի ցեղային միութիւնը, Քելէշ Ապտի աղայի ղեկավարութեան տակ, ԺԸ. դարուն զօրացաւ հիւսիսային Ճեզիրէի մէջ եւ յատկապէս անոր յաջորդներուն` Թիմուր պէյի եւ Էյուպ ու Մահմուտ եղբայրներուն օրով գերակշռութիւն հաստատեց Սուրուճի եւ Ուրֆայի Պարազիներուն վրայ: Պարազիները Միլլիներու ցեղային համադաշնակցութեան կազմին մէջ մտան. միացան նաեւ բազմատասնեակ այլ ցեղախումբեր, որոնք բոլորը միասին շուրջ յիսուն հազար ձիաւոր կռուող ունէին: Անոնք տեւական կռուի մէջ էին արաբական Անազա, Շամմար եւ այլ ցեղախումբերու դէմ:

Այս ժամանակաշրջանին, մօտաւորապէս 1830-ին սասունցի հայ մը` Գէորգ, Սուրուճի Պարազիներու շրջանը փոխադրուելով Հալիկորայ գիւղէն ջաղացպան Ակոյի աղջկան հետ ամուսնացաւ եւ ունեցաւ երեք զաւակ` Սարգիս, Պետրոս եւ Կիրակոս: Անոնք մեծ անուն հանեցին աշիրէթական կռիւներուն մէջ: Սուրուճցիներուն մօտ պահպանուած աւանդութեան մը համաձայն անոնք եւ Գէորգ Չաւուշ նոյն գերդաստանէն էին:

Համայի Պարազիները ԺԹ. դարու կէսերուն զօրացան եւ Պաքիր աղա Պարազի ցեղախումբին գլխաւոր ներկայացուցիչը դարձաւ: Նոյն ժամանակ Միլլիներու Մահմուտ աղա Բ. Վերանշեհիրը ցեղային կեդրոնի վերածեց: Իսկ Իպրահիմ փաշա, Թեմօ աղայի տղան, 1890-ին ստանձնեց Միլլիներու ցեղային միութեան ղեկավարութիւնը եւ կիսանկախ իշխանութիւն հաստատեց Սուրուճէն Ուրֆա, Սեւերէկ, Տիարպեքիր եւ մինչեւ Մարտին տարածուող շրջաններուն մէջ: Սուլթան Համիտ, նկատի ունենալով անոր ուժն ու հեղինակութիւնը, աշխատեցաւ սիրաշահիլ զայն եւ բարեկամութիւն հաստատեց անոր հետ:

Պարազիները սերտ գործակցութիւնը պահպանեցին Միլլիներուն հետ եւ Շահին աղա Պարազիի ղեկավարութեան տակ իրենց աշիրէթական զօրութիւնը տարածեցին ցեղային այլ խմբաւորումներու վրայ: Նոյն ժամանակ Համայի ճիւղէն անուանի դարձաւ Մուսթաֆա փաշա Պարազի:

Սուլթան Համիտի կողմէ կազմակերպուած քիւրտ կռուողներէ բաղկացած համիտիէներու զինուորական կազմակերպութենէն ներս Միլլի ցեղախումբերու առանձին բաժանմունք կազմուեցաւ: Քսան զօրագունդերէ բաղկացած եւ Իպրահիմ փաշայի ընդհանուր հրամանատարութեան տակ գտնուող այդ բաժանմունքին մէջ Պարազիները երեք զօրագունդ կազմեցին, երկուքը` Սուրուճի շրջանին եւ մէկն ալ Ուրֆայի շրջանին մէջ:

Օսմանեան սահմանադրութեան հռչակումէն ետք, 1908-ին, Իպրահիմ փաշա հեղինակազրկուեցաւ եւ բանակին կողմէ հալածական` անձնասպան եղաւ:

ԹՈՒՐՔԻՈՅ ԵՒ ՍՈՒՐԻՈՅ
ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԷՆ ՆԵՐՍ

Խաշնարածներ Սուրուճի մէջ

Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918) ծանր տարիներէն եւ հայութեան բռնագաղթէն ու ցեղասպանութենէն ետք, օսմանեան պարտուած բանակները ցիրուցան քաշուեցան եւ դաշնակից յաղթական անգլիական եւ ֆրանսական եւ անոնց հետ` արաբական զօրքերը հասան մինչեւ հիւսիսային Ճեզիրէ, որմէ ետք, նոր սահմանագծումներով, Պարազիներուն կենսատարածքը բաժնուեցաւ Թուրքիոյ եւ Սուրիոյ միջեւ:

Ֆրանսական հոգատարութեան տակ մտած սուրիացի ժողովուրդը 1920ին պայքարի դաշտ իջաւ: Դամասկոսէն սկսած շարժումը տարածուեցաւ դէպի Ճեպէլ Տրուզ, Հաուրան եւ այլ շրջաններ: Նոյն ժամանակ Պարազիները, Շահին աղայի տղոց` Մուսթաֆայի եւ Պոզանի գլխաւորութեամբ Ճեզիրէի Թուրքիոյ սահմանամերձ շրջաններուն մէջ դիմադրութիւն ցոյց տուին եւ ընդդիմացան իրենց շրջաններուն մէջ Ֆրանսական իշխանութեան հաստատման: Կռիւներուն մէջ կարեւոր դերակատարութիւն ունեցան Նեճիպ եւ Ահմէտ աղա Պարազիները:

Ճեպէլ Տրուզի կռիւները 1925-ին սաստկացան. նոյն ժամանակ, հոկտեմբերի սկիզբը Համայի բնակիչները, որոնց շարքին կարեւոր դեր ունեցան պետեւի ցեղախումբերը եւ Պարազիները, ապստամբութիւն բարձրացուցին եւ ազատ արձակեցին հարիւրաւոր բանտարկեալներ: Ֆրանսական բանակը հրետանային եւ օդային ռմբակոծումներու տարափին տակ նուաճեց քաղաքը. ինկան հարիւրաւոր զոհեր:

Նոյն տարիներուն, Թուրքիոյ մէջ սկսած քրտական պայքարին եւ քիւրտերու դէմ շղթայազերծուած հալածանքներու պայմաններուն տակ, շատ մը Պարազիներ եւ անոնց աղաները Թուրքիայէն հեռացան եւ Սուրիոյ իրենց ցեղակիցներուն մօտ ապաստանեցան:

Պարազիները սկիզբէն զօրավիգ կանգնեցան Թուրքիոյ դէմ քրտական յեղափոխական պայքարին, կապեր հաստատեցին յեղափոխութեան առաջնորդ կազմակերպութեան` «Հոյպուն»ի ղեկավարութեան հետ եւ գործօն մասնակցութիւն ունեցան անոր կազմակերպման, զօրացման եւ տարածման մէջ: Անոնցմէ Շահին պէկ Պարազի «Հոյպուն»ի ղեկավար անդամ դարձաւ:

Պոզան պէկ Պարազի ընդհանուր ցեղապետութիւնը ստանձնելէն ետք մեծ հեղինակութիւն ձեռք ձգեց թէ՛ Թուրքիոյ եւ թէ Սուրիոյ պետական շրջանակներէն ներս եւ Ուրֆայէն թրքական խորհրդարանի երեսփոխան ընտրուեցաւ:

ԱՍՊԵՏ ՄԱՆՃԻԿԵԱՆ