ՈՍԿԵՂԻՆԻԿԸ ՄԱՔՈՒՐ ՊԱՀԵՆՔ ՈՒ ՀԱՐՍՏԱՑՆԵՆՔ ԶԱՅՆ

ՕՀԱՆ  ՊՈՏՐՈՒՄԵԱՆ

Մայրենի  լեզուի մաքրութեան եւ հարստացման համար մղուող պայքարը լեզուի բազում մասնագէտներու ուսումնասիրութեան եւ զանոնք յուզող հիմնական հարցերէն մէկը եղած է:

Անցեալէն մինչեւ մեր օրերու լեզուաբաններ,  Աճառեանէն մինչեւ Ջահուկեան, Աղայեան,  Բարսեղեան եւ ուրիշներ, գիշերներ լուսցուցած են մեր հնադարեան մեսրոպաշունչ լեզուն հասցնելու համար լեզուական հարուստ եւ նախանձելի մակարդակի մը:

Բացի լեզուագէտներէ, յօդուածագիրներ, բազմաթիւ գրութիւններով, ի սէր մայրենի լեզուին, ճգնած են սրբագրել թերիները, չափաւորել չափազանցութիւնները, մաքրազտել օտարաբանութիւնները, մէկ խօսքով` առաջքը առնել ամէն բանի, որ կը խաթարէ մայրենի լեզուի պարզ ու յստակ դիմագիծը: Նման մտադրութիւններ անշուշտ կ՛ուրախացնեն  ընթերցողը:

Սակայն, եկէք ու տեսէք, որ մայրենի լեզուի սիրոյն անաչառ լեզուաբանին եւ յօդուածագիրներուն կատարած աշխատանքը արժանացած է արհամարհանքի եւ անտարբերութեան` կարգ մը գրոց-բրոցներու  եւ մանաւանդ որոշ ցուցամոլ մարդոց կողմէ, որոնց  խօսակցական «հայերէնը» խառնարան մըն է:

Միթէ այդ  օտարամոլներուն օգտագործած  օտար բառերը անհրաժե՞շտ են իրենց միտքը արտայայտելու համար: Միթէ օտար բառերը կը հարստացնե՞ն մեր լեզուն: Որքանո՞վ կը տուժէ հայոց լեզուն, որքանո՞վ անհասկնալի կը դառնայ անիկա ժողովուրդին համար եւ կամ որքանո՞վ  է սխալ, եթէ այդ օտարամոլը իր գրութեան կամ խօսակցութեան նկատմամբ քիչ մը զգուշանար  օտար բառերէ եւ օգտագործէր անոնց համարժէք հայերէն բառերը:

Հաւանաբար անոնք պիտի ըսեն, թէ օտար բառերը կը հարստացնեն մեր լեզուն, ուստի պէտք չէ անոնցմէ հրաժարիլ, կամ պիտի արդարացնեն իրենք զիրենք` ըսելով, թէ մեր լսողութիւնը  վարժուած է այդ բառերուն:

Եթէ խմբաւորենք այդ օտարամոլներուն պատճառաբանութիւնները, օտար բառերու պաշտպանութեան օգտին անոնց տուած հիմնաւորումները, կը ստանանք հետեւեալ պատկերը:

1.- Եզրերը միջազգային են, պէտք չէ թարգմանել:
2.- Բառեր կան, որոնք հարազատ են մեր լսողութեան, կամ  մեր լեզուին մէջ թափանցելով` արմատացած են արդէն:
3.- Հետեւելով տարբեր ժողովուրդներու` պէտք է իւրացնել միջազգային իրաւունք ստացած  կարգ մը եզրեր:

Բայց ի՞նչ հիմնաւորում պէտք է ունենան անոնց պատճառաբանութիւնները: Օտարամոլները չե՞ն մտահոգուած, որ այդ տրամաբանութեամբ  կ՛իյնան չափազանցութիւններու մէջ:

Անոնք երբեմն զիջումներ կատարելով` կ՛առաջարկեն օգտագործել զուգահեռներ`  լիրիկ-քնարերգ, իդիալոգ-գաղափարախօս, եւ այլն:

Լաւ, ի՛նչ պատճառաբանութեամբ  օգտագործենք զուգահեռներ եւ յանուն ի՞նչ բանի: Ընդհանրապէս լեզուն փոխառութեան կը դիմէ այն պարագային, երբ պէտք կը զգայ: Հայոց լեզուն ունի համարժէքներ, որոնք աւելի հասկնալի են, հետեւաբար պէտք չունի զուգահեռներու: Միթէ հայոց լեզուն այդքան ագա՞հ է, որ ցանկայ իր ունեցածին դիմաց օտար բառերու տիրանալու:

Օտարամոլներ կ՛ըսեն, թէ հարկ չկայ  հայկականով փոխարինել հինէն ի վեր մեր լեզուին մէջ մուտք գործած շարք մը օտար, քաղաքական, գիտական, մասնագիտական, մշակութային եւ կենցաղային բառեր, որովհետեւ անոնց  հայերէն հնչիւնները  դադրած են հասկնալի ըլլալէ:

Առնենք, օրինակ, կենցաղային բառ մը` ճաշակելիքներու վերաբերեալ: Առանց որեւէ ճիշդ հիմնաւորման`  անոնք պիտի պաշտպանեն «հաթ-տակ» բառը եւ պիտի պարսաւեն նրբերշիկը: Վերոյիշեալ բառը  պէտք չունինք նոյնիսկ  պատճէնաւորումով փոխ առնելու:

Պիտի ըսենք, թէ պէտք չէ միշտ տարբեր լեզուներէ պատճէնաւորումով թարգմանել: Եթէ ունինք բառը, պէտք է օգտագործենք: Եւ գլխաւորը այն է, որ եթէ այդ բառը կ՛արտայայտէ տուեալ առարկայի մը կամ երեւոյթի մը իմաստը, ուրեմն ճիշդ է եւ օգտագործելի: Տուեալ պարագային «նրբերշիկ»  ըսելով` միթէ տարբե՞ր բան կը պատկերացնենք,  կամ անիկա ուտելիքին իմաստը չ՛արտայայտե՞ր: Ի՞նչ է նրբերշիկը, արդեօք  երշիկի տեսակ չէ՞:

Նման բառեր շատ կան` սուփ-արգանակ,  փիւրէ-խիւս, մենիւ-ճաշացանկ եւ այլն:

Միթէ  թոյլատրելի՞ է հիմնուիլ առօրեայ գործածական բառերու վրայ եւ գրաւոր խօսքի վկայական տալ անոնց: Ի հարկէ այդ չի նշանակեր, որ  պէտք է ձերբազատիլ կենդանի խօսքերէ: Այդ պարագային պէտք է հայկական բազմաթիւ բառերու հրաժեշտ տանք: Այստեղ կայ հարցին  երկրորդ երեսը. յաճախ որոշ մարդիկ կ՛ամչնան մաքուր հայերէնով խօսելու, հետզհետէ ալ կ՛ամչնան մաքուր հայերէնով գրելու: Իսկ մաքուր հայերէնով խօսիլն ու գրելը ոչ միայն ամօթ չէ, այլեւ անհրաժեշտ է ու պարտադիր:  Չէ՞  որ մենք հետագայ սերունդներուն հետ գրաւոր խօսքի միջոցով  կապուած ենք: Անոնք հետագային կրնան մեղադրել մեզ` անհարկի բառերու օգտագործման համար:

Պատճառաբանութիւններէն մէկն  ալ այն է,  որ նախկին հասկնալի հայերէն բառերը իրենց դիրքերը  զիջած  ու տեղի տուած են  «միջազգային  գործնական բառերուն» դիմաց, որոնք աւելի  հասկնալի են, յարմար  են  կամ`  արտայայտիչ:  Կը  զարմանանք, թէ օտարամոլը ի՛նչ տրամաբանութեամբ  օտար բառերը աւելի հասկնալի  նկատած  է:

Ինչո՞վ անհասկնալի են, անյարմար եւ անարտայայտիչ` վեհաժողով,  գաղափարախօսութիւն, քնարերգութիւն,  մտաւորականութիւն բառերը: Օտարամոլին համար այստեղ պատճառաբանութիւն չկայ վստահաբար: Թերեւս միակ պատճառաբանութիւնը այն է, որ այս պարագային ամէն ոք այդ բառերուն կը դիմէ,  հետեւաբար միջազգային բառերը աւելի լայն հասկացողութիւններ են: Նախ երբեք չեն խորացած այդ միջազգային բառերուն մէջ, եւ այնպէս կը յայտարարեն, թէ «լայն է»,  հետեւաբար սեփականն ալ նեղ է ու չի կրնար  արտայայտել այն, ինչ որ կ՛ընէ  միջազգայինը:

Կան այնպիսիներ, որոնք կ՛ըսեն, թէ մեր հին սեփական բառերը հիւանդութիւններով   վարակած են  մեր լեզուն, եթէ մեր ժողովուրդը աւելի քիչ օտար բառեր օգտագործէ, աւելի նուազ «մշակոյթ»-ի տէր կ՛ըլլայ:

Միթէ արեւմտահայ գրական լեզուն սխա՞լ  վարուեր է` հրաժարելով անցեալին մեր լեզուին մէջ մուտք գործած բազմաթիւ օտար  անհարկի բառերէ:

Այս կարգի մարդիկ իրենց արդարացումը հիմնաւորած են այն  պատճառաբանութեամբ,  իբր թէ անհիմն է օգտագործել հայկական հին բառերը, քանի այդ ձեւով դէմ եղած պիտի ըլլանք լեզուական մաքրութեան, որուն համար  պայքարիլը յետադիմութիւն կը նկատեն անոնք:  Այստեղ պէտք է խոստովանինք, թէ անոնք անգիտակցաբար եւ առանց հիմնաւորման կը վիրաւորեն, օրինակ, Մխիթարեանները, որոնք մեր հնադարեան լեզուն բառաստեղծումներով հարստացուցած եւ հասցուցած են  նախանձելի մակարդակի մը:

Ահա թէ այս մասին ինչ ըսած է հունգարացի արեւելագէտ Էտմոնտ Շուցը. «Բառային  հարստութեան նախանձելի առանձնայատկութիւններէն մէկը այն է, որ  հայերէնի իւրաքանչիւր նոր հասկացողութիւն միշտ կրցած է ստեղծել նոր եւ դիպուկ բառ, երբեմն նոյնիսկ ոչ միայն մէկ, այլ` շարք մը բառեր»:

Օտարամոլներ պէտք է գիտնան նաեւ այն, թէ լեզուն կը զարգանայ սեփական միջոցով:

Վերջացնելէ առաջ, օտարախօս-օտարամոլներու համար  պիտի թուեմ  քանի մը խորհուրդներ, որպէսզի քիչ մը  աւելի զգուշանան  եւ իրենց խօսակցութեան կամ գրութեան ընթացքին օգտագործեն մաքուր հայերէն.

Ա.- Հրաժարիլ այն բոլոր օտար բառերէն, որոնք ունին իրենց հայերէն համարժէքները:
Բ.- Հրաժարիլ այն բոլոր օտար բառերէն, որոնք  սկզբնական շրջանին չեն ունեցած  հայերէն զուգահեռներ, եւ որոնք ստեղծուած են հետագային, մեր լեզուի բառակազմական միջոցներով:
Գ.- Թոյլ  չտալ օտարաբան-հայերէն զուգահեռներու գործածութեան:
Դ.- Չհիմնուիլ այն բանին վրայ, թէ օտար բառերը  աւելի  «լայն» հասկացողութիւն  գտած են ու հարազատ են մեր լսողութեան :
Ե.- Անհրաժեշտ պարագաներուն`  դիմել փոխառութեան:

Այս յօդուածը կ՛ուզեմ վերջացնել Էտմոնտ  Շուցի  հետեւեալ խօսքերով. «Հայոց լեզուն իր լեզուաստեղծական ուժով ընդունակ  է  խոյանալու մինչեւ Մասիսի բարձունքները  եւ միաժամանակ բիւրեղեայ է,  ինչպէս` Սեւանայ լիճին ջուրերը»…