Ս. ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ

Արցախի բնաշխարհի երկրային ու երկնային կախարդական շշուկներուն, «Անյայտի շնչառութեան» վառ բաբախումներուն, յիշողութեան արշալոյսներուն խորախորհուրդ շարականներուն, ներկայի պայծառ ու մթին օրօրոցներու կշռոյթներուն եւ «յաւերժութեան բարուրներուն» մէջ անհունացող Բանին լուսաշառայլ խրախճանքներուն հմայքով ու ոգիով էացած բանաստեղծ Ռոբերտ Եսայեանի նորագոյն հատորը` «Յարութեան ժամանակը», որ 25-րդ հրատարակութիւնն է ի վերուստ բնատուր շնորհներով օժտեալ այս արդիաշունչ քերթողին, կարելի է առաջին հերթին նկատել անոր աւելի քան 35-ամեայ գրական կենսափորձին յաղթերգութեան ժամանակը` ներկայի եւ ապագայի թելադրանքներով ու անդրադարձներով շիկացած Բանին գոյութեան ու յարութեան ժամանակը ըլլալէ առաջ եւ վերջ:

Հայ արդի քերթողութեան վաւերական ներկայացուցիչներուն` Ռազմիկ Դաւոյեանի, Հենրիկ Էդոյեանի, Արտեմ Յարութիւնեանի, Յովհաննէս Գրիգորեանի, Դաւիթ Յովհաննէսի, Յակոբ Մովսէսի, Վարդան Յակոբեանի, Հրաչեայ Թամրազեանի, Հրաչեայ Սարուխանի եւ լուսայիշատակ Արմէն Մարտիրոսեանի կողքին իր արդար ու արժանի պատուանդանը բարձրացուցած Ռոբերտ Եսայեան արդէն կայացած, իր բանաստեղծական աշխարհն ու ձեռագիրը բիւրեղացուցած մէկ արժանաւոր դեսպանն է ո՛չ միայն իր սերունդին, այլեւ` հայ ժամանակակից բարձրարուեստ քերթողութեան: Տիեզերաշունչ ջերմութեամբ, լոյսով ու անդրադարձներով իր աշխարհն ու խօսքին անջրպետը անդադար ընդարձակող ինքնատիպ այն բանաստեղծն է ան, որ շօշափելի եւ տեսանելի իր ապրուած կենսափորձը գիտէ լայն բանալ Բանին երկինքներն ի վեր` իբրեւ ոգեշունչ ակունքներէ կարկաչող ե՛ւ քնարերգութիւն, ե՛ւ դիւցազներգութիւն եւ թէ խոհափիլիսոփայական նպատակասլաց թռիչքով կշռութաւորուած ժամանակահունչ արդի կենսամտածողութիւն: Բանաստեղծութիւն մը մա՛նաւանդ, որուն առաջին արժանիքը եթէ անոր ազատ տողերուն առինքնող ու վարակիչ ապրումներուն ջերմութիւնն է, երկրորդը` քերթողական յստակ ծրագիրին նրբաճաշակ գեղագիտութիւնը, երրորդը` առօրէական ու շօշափելի տարրերուն ոգեղինացման բացայայտ ճիգը, չորրորդը` կեանքէն ծնած եւ կեանքէն վեր բարձրացող հոգեզմայլ վերացականացումը, հինգերորդը, կը կարծենք, վերոնշեալ ու մեր չնշած այլ արժանիքները իր մէջ խտացնող հարուստ պատկերամտածողութիւն է:

Լայն ու համապարփակ աշխարհահայեացքի մը անհամապարփակ յուզաշխարհը պատկերի մը մէջ ադամանդացնելու այս արժանիքին շնորհիւ` Ռ. Եսայեանի անբռնազբօս, ժուժկալ, կենսաթրթիռ, խորհրդալի, հրապուրիչ ու թելադրական ազատ բանաստեղծութիւնը նաեւ կը յաջողի դառնալ խոհափիլիսոփայական երանգներով հարուստ արդի քնարերգութիւն մը:

Աւելի՛ն. իր ժողովուրդի ճակատագիրով ու ապագայով ապրած ու ապրող ազատամարտիկ բանաստեղծը այսպիսով կը նոյնանայ ո՛չ միայն իր ժամանակին ցաւերուն եւ ուրախութիւններուն հետ, այլեւ իբրեւ տեսիլներու զինուոր ու հրետանաւոր` կը գրաւէ Արցախեան տագնապին համամարդկային տարողութիւնն ու ինքնահաստատման, «ո՛չ խաղաղութիւն, ո՛չ պատերազմ» գոյավիճակին բոլոր սահմանագիծերը, որպէսզի տայ պատասխանը «Մարդը Աստուծոյ ստորագրութի՞ւնն է» հարցումին եւ շեփորէ մարդուն կեանքին ու երազին յարութեան ժամանակը:

Եւ ճիշդ այս իսկ պատճառով, ազգային, մարդկային, սիրային, իմաստասիրական, բնութեան թէ անդրբնութեան տիեզերական ակունքներէն ալ ներշնչուի նուրբ եւ ազնիւ յուզաշխարհի ու աշխարհահայեացքի տէր այս վաւերական բանաստեղծը, իր տողերուն մէջ միշտ կը ճառագէ տառապանքը, ողբերգութիւնը, յուսախաբութիւններն ու յոյսերը մարտունակ լոյսի վերածող բանաստեղծական եւ լաւատես ու տեսլապաշտ ոգին, ե՛ւ առողջ ու կենսաթրթիռ փիլիսոփայութիւնը` հպարտ ու լուսապայծառ գոյութենական երջանկութիւնը:

«Գրիչը հայեացք ունի,
Որովհետեւ հոգու լոյսը դառնում է ճանապարհ»:

Պիտի աւելցնէինք` հաւատարմութեան, սիրոյ ու ցնծութեան ճանապարհ: «Երկու տող` ժամանակի լուսանցքներում» խորագրեալ այս սղագրեալ բանաստեղծութիւնը կրնայ լաւագոյնս դառնալ հաւատարմագիրը այն ուխտին ու հաւատքին, ըստ որում`

«… հորիզոնից քամւում է բառը`
նո՜ւռը երկինքի»:

Ռոբերտ Եսայեան, պարզ խօսքով` բանաստե՛ղծ բանաստեղծ մը Արցախ լեռնակղզիէն, որուն համար այս նուիրական հողին ազատագրական գոյապայքարը, նահատակներու թանկ արեամբ կերտուած ազատ ու անկախ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան յաղթապանծ գոյերթը, հայրենի հողին «լեռնաբազուկ հզօրութենէն թեւաւորուած համամարդկային ապրումներն ու անդրադարձները, «ի պատկերի իւրում» արարուած Մարդուն ու Արարիչին միջեւ տիւ ու գիշեր անհունացող տիեզերական երկխօսութիւնը քերթողական տօն են ու խրախճանք, տօնահանդէս են ու աղօթք, կարճ ըսած` աստուածահաճոյ եւ հայահաճոյ մարդկայնաշունչ, լուսաշառայլ ու արդարապաշտ իրա՛ւ բանաստեղծութիւն:

 

Պոեզիա` Ժամանակի
Հրամայականով

Մեր ժամանակակցի բազմերանգ ապրումների թարմ ու կենսաթրթիռ մի կոլաժ է ժողովածուի «իմ արիւնն իմ հասցէն է եւ իմ ճանապարհը» պոեմը:

Մենք պոեմը կոլաժ համարեցինք այն առումով, որ նրանում ի մի են բերուած քնարական հիւսուածքների մի մեծ շարք, որոնք մի ամբողջութիւն են կազմում: Այն կառուցուածքով յիշեցնում է Աւ. Իսահակեանի «Ալագեազի մանիներ» պոեմը, միաժամանակ նաեւ բովանդակութեամբ ունեն առնչութիւններ: Դա բացատրւում է նրանով, որ ե՛ւ Վարպետի, ե՛ւ Ռ. Եսայեանի պոեմները ստեղծուել են մեր ժողովրդի պատմութեան համարեա միեւնոյն ճակատագրական հրամայականով: Վարպետի «Ալագեազի մանիները» 1895-1897 թթ. ողբերգական դէպքերից յետոյ հայ ժողովրդի գոյատեւման հրամայականով է գրուած` երազի եւ տեսիլքի պատկերով, Ռոբերտի պոեմը Արցախեան ազգային ազատագրական գոյամարտի արդիւնք է` «Յարութեան ժամանակի» թելադրանքով: Վերացական եւ արհեստական չէ այս համեմատութիւնը: Պարզապէս դա բխում է մեր ժողովրդի ճակատագրից: 19-20-րդ դարերի վերջին տասնամեակները մեր ժողովրդի պատմական ընթացքի մէջ նոյն իրադարձութիւնների կրկնութիւնն են` Արեւմտեան Հայաստանում սուլթան Համիտի եւ երիտթուրքերի, իսկ Արցախում` սուլթան Համիտի ազերի ժառանգորդների կազմակերպած հայկական ջարդերով ու բռնագաղթերով:

«Իմ արիւնն իմ հասցէն եւ իմ ճանապարհը» պոեմը իւրայատուկ երանգների փունջ է: Սիւժէ չունի, գրուած է քնարական շնչով` փիլիսոփայական ընդհանրացումներով: Այն հասուն գրչի արդիւնք է, որի մասին կարելի է խօսել գնահատման ամենախիստ չափանիշներով:

Ռ. Եսայեանի համար նոյն ընթացքի մէջ են իրականն ու պոետականը, սակայն պոետականն իրականի պատճէնը չէ, այլ` փիլիսոփայութիւնը: Այստեղից էլ ժողովրդական թեւաւոր մտքեր պարունակող նրա խտացումները: Այսպէս. «Ծաղկել է ձիւնը շուրթերին այգաբացի», «Հոգեդարձութեան առաւօտներ է ըմպում ժամանակը», «Լոյսն արեան սարսուռ է ու անյայտի շեմ», «Լոյսը դէմք ունի, հաւատ ու ճակատագիր», «Կարօտը բոյն է հիւսում երազի թեւերի վրայ», «Ցաւի զսպաշապիկ է ճանապարհը յոյսի», «Գրիչը հայեացք ունի», «Իմ եւ Աստծոյ միջեւ ծաղկում են ծառերը», «Ճանապարհը Անհունի ծաղկող ճիւղ է», «Ծառը յուշ է թեւաւոր», «Անյայտը շեմն է չճանաչուած աշխարհի», «Յոյսը հունդ է դառնում խոռոչներում միֆի», «Հոգիս տիեզերքի բանալին է», «Ծաղկամանում չեն տեղաւորւում արմատները Երկնքի», «Որտեղ կեանք կայ, այնտեղ մահն է ասպատակում», «Խօսքի հետ նաեւ վերածնւում է դէմքը ժամանակի», «Ինձ առաջ է տանում հաւատը» եւ այլն:

Ռ. Եսայեանի մտածողութիւնը թարմ պատկերների համակարգ է: Բաւական է գրախօսուող գրքից բերել առանձին համեմատութիւններ եւ համոզուել դրանում: Այսպէս. «Պահածոյացող հայեացքների մէջ մեռնում են շողերը, ինչպէս ձկները` ափ նետուած», «Կարօտը, իբրեւ լոյսի սիւն, ընդգծում է հանգրուանները հոգուս», «Մեղքի հետքերը, ինչպէս թղթադրամներ, դուրս են մնացել գործածութիւնից», «Արցախ, երկիր, ուր քարն է հոսում, ինչպէս արեան ճակատագիր», «Վախը ընկնում է իմ դէմքից, ինչպէս ծառի ճիւղից` կաթուկը հասած», «Իմ մէջ հասունանում է հորիզոնը, ինչպէս միրգ», «Աշխարհի ամէն կէտի վրայ ազդող հայեացքս ծակծկուել է զինուորի վերնաշապիկի պէս» եւ այլն:

Ռ. Եսայեանը կարողանում է ընդարձակել իր բառապաշարի սահմանները: Օգտւում է հնաբանութիւններից, բարբառային բառերից, ինչպէս նաեւ ստեղծում է նոր բառեր: Այսպէս, նորաբանութիւններ են նրա ստեղծած հետեւեալ բառերը. տիեզերահաղորդ, պողպատաոխ, լեռնաբազուկ, սմբակակնիք, աւանդաշուք, հայեացքաչափ, հիւրահոտ, պատրանքազերծ, մերժումաձեւ եւ այլն:

Ռ. Եսայեանի պոեզիան զրոյց է մարդու եւ Աստծոյ միջեւ, կենսահաստատ է, ազգի եւ մարդու արժանապատուութեան ու մաքառման կոչ, ժողովրդասիրութեան, անհատի անձնական երջանկութեան խորհուրդ: զինուորեալ-քաղաքացու երդում ոչ միայն հայրենիքի, այլեւ հօր, մօր, ընտանիքի, որդու առջեւ, հաւատի ձեռք` դէպի լուսաւոր գալիք: Այն միաժամանակ 21-րդ դարի պոեզիա է` «ճախրող թեւերով», ինչպէս ինքն է բնորոշում` դիմելով երգչին:

Բանաստեղծ, հետքերդ վերածնութեան անդրադարձնե՜ր են,-
Որտեղ էլ յառնես` դու Անսահմանի շնչառութի՜ւնն ես,
Քո բառը` ոգի, գրիչդ երազի կրակարա՜ն է,
Ցաւի պէս ինքդ քեզնից բարձրացող նորելուկ ա՜ստղ ես,-
Բանաստեղծ, հետքերդ վերածնութեան անդրադարձներ են:

ՍՈԿՐԱՏ ԽԱՆԵԱՆ

(Հատուած)

 

Երգեր՝ Ոգիին Երկինքներէն

Բացայայտում

Շրջի՛ր քարը,
ինչպէս հայեացքն են շրջում եւ նրա տակից
փախչում են մտքերը մրջիւնների՜ նման:

Յղկի՛ր տողը,
ինչպէս յղկում են
քարը եւ նրանից անջատուող ժամանակները
թփրտում են մողէսի կտրուած
պոչի՜ պէս:

Բացայայտի՜ր
քո՛ ժամանակը,
ինչպէս խորանը խղճի եւ հաւատի,
որտեղ վառուող մոմը Անսահմանի երեւացող
մասնիկը չէ՛,-
քո արիւնն է կարմիր:

Տարածքը Դեռեւս
Հայրենիք Չէ

Տարածքը դեռեւս հայրենիք չէ…
Եթէ մեր ոգու լոյսը չի բխում հողի հունդերից
եւ խաչքարերից չի տարածւում շո՜ւնչը լինելութեան,
եթէ գրքերը յաւելուածներ են անորոշութեան,
համակարգիչներն` աստուածներ անմեռ,
իսկ անցորդները կեանքից դուրս մղուած
նշաններ են լոկ,
եթէ հայ երգը պատա՜նդ է միայն
ազատագրուած այս փողոցներում
եւ քաղաքներում հայրենակարօ՜տ,
ուր ընկած է ոգին խարխափանքների զոհասեղանին,
ուր նիւթի շքեղ ցուցահանդէս է
եւ մուրացկանի ուրուականային անցուդարձ ու սահք,
ուր անհաւասար կեանքի շերտերից
(ամենաէժան աշխատուժը դեռ Հայաստանո՜ւմ է-
հանքատեսակ, որ չի օգտագործւում
շրջափակման այս կեղեքարանում)
պոռթկում է ճիչը բանաստեղծների…
Վարագոյրներն են ընկնում բեմերից…
Ի՞նչ ունենք հիմա.
երազանքի շե՞մ
եւ Ջիպերի լայն անուադողերով
քարտէսագրուող իրականութի՞ւն.-
88 թուի տարերքն ենք յիշում ժողովրդական,
երբ տառապանքի ցա՜ւն էր ընդհանուր…
Տենդի վիհերն են ելնում հաւատի լեռնապարն ի վեր…
Տարածքը դեռեւս հայրենիք չէ (փորագրուած է
այս տողը ծառին, քարին, անհունին):
Եթէ մեր ոգու ելքը չի բխում սալաքարերից
եւ խաչքարերից չի տարածւում հիմնը լինելութեան,
ուրեմն մեր քայլը անորոշութեան յաւելուա՜ծն է հէնց,
ուրեմն մեր սէրը զարդարա՜նք է ու բառերի թափօն…
Վառէք ջահերը Ոգու Անհունի
եւ հայրենիքի լոյսի ուղղութեամբ
նայե՜նք երազին, հողին, հաւատին,
զի մեր հոգեւոր Հայրենիքն Ազատ
առանցքն է Գոյի ու Լինելութեան:

1915

Պարոնայք, յիշեցէ՛ք,
ցաւի արիւնը եւ պատմութիւնը երբեք չեն դառնայ
սակարկութեան նիւթ.
պետութիւնների միջեւ կապերը արիւնոտւում են
նաեւ թղթերի՛ց,
երբ քաղաքական եղանակնե՜րն են փոխւում մի հատիկ
ստորագրութեամբ,
երբ դէմքն է ընկնում հայեացքից դարի
եւ անհետանում լաբիւրինթոսում իրականութեան:
1915-ը տարեթիւ չէ լոկ,
ոչ էլ ժամանակ ցոյց տուող
տապան,
գուցէ պարտէզ է, որից քաղեցինք արեա՜ն ծաղիկներ,
եւ ժամանակը մեզ համար դարձաւ Ցաւի պատարագ:
1915-ը… պատմութեան մաս չէ՛,
Անդունդ է խղճի,
որի մէջ իրենց դէմքն են կորցրել պատմաբանները:
Պարոնայք, յիշեցէք,
քարտէսն այս նաեւ դէմք է խոշտանգուա՜ծ,
որից հոսու է արտայայտչական ձեւերից մէկը`
քաոսը,
որը ջնջում է հե՜տքը… մարդկութեան:
1915-ը… լոյսի բողո՜ք է
եւ յիշատակի չխամրո՜ղ կրակ,
յոյսի հանգրուան,
դիմագիծ խղճի,
Հողի խօլ կա՜նչ է, ըմբռնո՜ւմ Ոգու…
1915-ը… բռունցքն է Ցաւի:

 Այս «Ոչ Խաղաղութիւն,
Ոչ Պատերազմ»
Սահմանագծում

Հորիզոնի դէմքը օրօրւում է հիմա
տագնապի փոշոտ ցօղունի վրայ:
Զինուորն իր ստուերին խրամատաձեւ
փորագրում է մի վարդ:
Արծիւներն իրենց բոյնը շինում են
Ապագայի թիրախներում:
Սպաննել է գեղեցիկի ոգին`
անհնար է,- ասում են մրջիւնները
համաեռո՜ւն աշխատանքով:
Կաթիլը երկնքից կախւում է,
ինչպէս կրծքի պտո՜ւկ:
Նկարիչը բացայայտո՜ւմ է
ոգու եւ սիրոյ եւս մի երանգ
այս «ո՛չ խաղաղութիւն, ո՛չ պատերազմ»
սահմանագծում:
Հորիզոնի դէմքը օրօրւում է հիմա
տագնապի փոշոտ ցօղունի վրայ:

Լռութեան Բարուրը

Լռութեան բարուրն օրօրող ձեռքը
կարծես թէ ճի՜չն է իմ ներշնչանքի.-
ես որոնում եմ տողերիս ելքը`
գտնելով խորանն այս տառապանքի:

Երբեմն լո՜յսն եմ համբուրում բառի`
մաքրագործելով տարածքը տողի,
ինքնաորոնման այս ճանապարհին
լուսաւոր ցա՜ւն եմ վաղ արթնացողի:

Բացում եմ մի դուռ (Անհունն է քնած),
համբուրում քարը հայեացքով տառի,
իսկ իմ երազը` այնքան փայփայած,
ինքնաբախո՜ւմն է հաւատացեալի:

Լռութեանն բարուրն օրօրող ձեռքը
կարծես թէ ճի՜չն է իմ ներշնչանքի.-
ես որոնում եմ տողերիս ելքը`
գտնելով խորանն այս տառապանքի:

Գանձասար

Գանձասա՛ր, անուն, ոգի՜ փրկութեան,
Աստծոյ ծաղի՜կն է բացւում եթերում,
Ճիւղաւորւո՜ւմ է հաւատն,  ինչպէս ձա՜յն,
Խաչը աղօթող ձեռքե՜ր է բերում…

Միաւորւում են հայեացք ու տաճար,
Բառերի ոգուց ելնում ծաղիկնե՜ր,
Բեւեռներն, ինչպէս գահավիժող քար,
Ճեղքո՛ւմ են անյայտ ոգու տարածքներ:

Գմբէթդ, ինչպէս լոյսի ուղեծիր,
Բերում է հեռուից հայրենադարձներ,
Քո ղօղանջները` օրհնանքի՜ բացիկ,
Հաւատի դուռն է ինքն իրեն բացուել…

Գանձասա՛ր, անուն, ոգի՜ փրկութեան,
Աստծոյ երա՜զն է բացւում եթերում,
Ճիւղաւորւում է հաւատն, ինչպէս ձա՜յն,
Խաչը աղօթող ձեռքե՜ր է բերում…

Ներքեւում Թէ Վերին
Յարկում

Քո հայեացքում ապրում եմ ես,
Ինչպէս վարձու մի սենեակում,
Ինձ նոյն կեա՜նքն է բաժին հասել`
Ներքեւում թէ վերին յարկում:

Քեզ սիրում եմ կարօտով կէս,
Կէս երազով աչք են փակում,
Կէս տանջանքով այրւո՜ւմ եմ ես
Վերելքներից մինչեւ անկում:

Կիսատ-պռատ կեանքն է հիմա
Իր ողջ կամքը թելադրում.
Երկինքն ի վեր մի լոյս յիմար
Անուրջներիս կառքն է հրում:

Քո հայեացքում ապրում եմ ես,
Ինչպէս վարձու մի սենեակում,
Ինձ նոյն կեա՞նքն է բաժին հասել`
Ներքեւում թէ վերին յարկում: