ԱՆԳԼԵՐԷՆԸ ԻՆՉՊԷ՛Ս ԵՂԱՓՈԽՈՒԱԾ Է ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԼԵԶՈՒԻ ՄԸ

 

ԱՅՍ ՕՐԵՐՈՒՆ, ԵՐԲ ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ԳՐԱԴԱՐԱՆԸ ՆՈՐ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԷՍԻ ՄԸ ՃԱՄԲՈՎ ԿԸ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԷ ԱՆԳԼԵՐԷՆԻ ԵՂԱՓՈԽՈՒԹԵԱՆ ՀԱՆԳՐՈՒԱՆՆԵՐԸ, ՄԱՅՔԸԼ ՌՈԶԸՆ «ՊԻ. ՊԻ. ՍԻ.»Ի ԿԱՅՔԻՆ ՄԷՋ ԱՄՓՈՓ ՁԵՒՈՎ ԿԸ ՆԿԱՐԱԳՐԷ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ ԱՅՆ ԼԵԶՈՒԻՆ, ՈՐ ՆԵՐԿԱՅԻՍ ԱՇԽԱՐՀԻՆ ԿԸ ՏԻՐԷ ԻՐ «ՔՈՒԼ» ԵՒ «ԿՕ ԹՈՒ ԻԹ» ԸՍԵԼԱՁԵՒԵՐՈՎ…

 Համաշխարհային լեզուի մը կարիքը միշտ ալ գոյութիւն ունեցած է: Անցեալին այս կարիքը կը վերաբերէր կրօնի եւ մտաւորական վիճարկութեան: Սակայն այսօրուան արհեստագիտական կատարելագործուած միջոցներու ժամանակներուն անիկա կ՛առնչուի աշխարհի տարածքին որեւէ տեղ քանի մը վայրկեանի մէջ այլոց հետ հաղորդակցելու:

Իրարմէ 400 տարի հեռաւորութեամբ երկու իրադարձութիւններ ցոյց կու տան, թէ այս կարիքը, ինչպէս միշտ, այլ գոյութիւն ունեցած է:

Սըր Թոմըս Մորի «Եութոփիա» գիրքին այն հրատարակութիւնը, որ այժմ բռնած եմ ձեռքերուս մէջ, հրատարակուած է 1629-ին, Ամսթերտամի մէջ, եւ ոչ թէ` անգլերէնով կամ հոլանտերէնով, այլ` լատիներէնով:

Երկրորդ իրադարձութիւնը զրոյց մըն է, որ վերջերս ունեցայ գերմանացի գիտնականի մը հետ: Ան կ՛ըսէր, թէ  ներկայ եղած էր Գերմանիոյ մէջ համագումարներու, ուր բոլոր ներկաները գերմանացի էին, այսուհանդերձ, համագումարը կատարուած էր անգլերէնով:

 ՀՊԱՐՏՈՒԹԻՒՆ

Լատիներէնով հրատարակուած «Եութոփիա»ն օրինագիրք մըն էր, թէեւ աւելի ամբողջական ձեւով գործածուած է, երբ որդեգրուած է մտաւորական եւ կրօնական վիճարկութիւններու համար:

Այս գիրքին հրատարակութեան նախորդ 1300 տարիներուն լատիներէնը քրիստոնէական արեւմտեան քաղաքակրթութեան գլխաւոր լեզուն էր. աղօթքի, շարականի, սրբազան գրութիւններու եւ կրօնական վիճարկութիւններու լեզուն: Անիկա նաեւ այն լեզուն էր, զոր Վերածնունդի գիտնականները կը գործածէին իրարու հետ հաղորդակցելու համար:

Այսուհանդերձ, կրօնական եւ մտաւորական միտքերու վրայ այս լեզուին տիրապետութիւնը փուլ եկաւ ազգային մշակոյթներու զարգացումով: Այն ժողովուրդները, որոնց երկիրներուն տարածքին լատիներէն կը գործածուէր, կը խօսէին իրենց սեփական լեզուներն ու բարբառները:

Այն պահուն, երբ այս լեզուները սկսան գրի առնուիլ, հետզհետէ աւելի մեծ թիւով մարդիկ սկսան իրենց եկեղեցիներէն եւ կրօնական իշխանութիւններէն պահանջել, որ խօսին, գրեն եւ իրենց պատգամը ամբողջութեամբ կամ մասամբ փոխանցեն տեղական լեզուներով:

Ամէնէն հռչակաւոր երկու գիրքերը, որոնք արդիւնք էին այս պահանջին, Ճէյմս թագաւորին Աստուածաշունչն էր (որուն 400-ամեակը նշուեցաւ վերջերս) եւ Մարթին Լուտերի գերմաներէն Աստուածաշունչը, որ Ճէյմս թագաւորին Աստուածաշունչէն շուրջ 100 տարի առաջ թարգմանուած էր:

Տեղական լեզուներուն ուժն ու ազդեցութիւնը ամրապնդելու գործընթացին մաս կը կազմէր ընդունելի չափանիշներով լեզուի մը կառուցումը, որպէսզի ուսուցիչներ, առեւտրականներ, իրաւաբաններ, կրօնաւորներ եւ քաղաքագէտներ կարենային գրել անմիջապէս հասկնալի ձեւերով:

ժամանակին, ինչպէս` ներկայիս, կը թուէր, թէ ասիկա կը պահանջէր էջին վրայ լեզուի գործածութեան, այսինքն` ուղղագրութեան, կէտադրութեան, բառերու եւ նախադասութիւններու քերականութեան կայուն ձեւեր:

Արդիւնքը եղաւ այն, որ ընդունուած չափանիշներով անգլերէնը, իբրեւ գրաւոր լեզու, դարձաւ հզօր գործիք մը` պետութեան, եկեղեցիին եւ դպրոցին ձեռքին, որուն միջոցով կարելի եղաւ Բրիտանիոյ կղզիներուն բնակիչները համոզել, որ իրենք զիրենք նկատեն մէկ ժողովուրդ:

 ԷՍՓԵՐԱՆԹՕ

ժողովուրդներ սկսան դէմ առ դէմ խօսիլ խաղաղութեան, պատերազմի, առեւտուրի եւ գաղթի ժամանակ, կրօնի եւ գաղափարներու մասին: Մեծ ճիգ ի գործ դրուեցաւ արտադրելու համար օտար լեզուներու բառարաններ, քերականութեան գիրքեր, ամէնէն հետաքրքրական կամ յատկանշական գիրքերու թարգմանութիւններ:

Մինչ այդ աշխարհի լեզուներու պատմութեան մէջ տեղի կ՛ունենար ամէնէն յատկանշական իրադարձութիւններէն մէկը. անգլիախօս զինուորներ, ծովագնացներ եւ գաղութատէրեր կը ճամբորդէին եւ կը հաստատուէին ամբողջ երկրագունդի տարածքին:

Անգլերէն չէր խօսուեր միայն այն երկիրներուն մէջ, որոնց ժողովուրդները կը պահպանէին իրենց անկախութիւնը, կամ` ուր սպանացիք, փորթուգալցիք, ֆրանսացիք եւ հոլանտացիք նոյնը ըրած էին:

Եթէ 20-րդ դարը կարելի է նկարագրել իբրեւ ազգայնական պահանջներու խելայեղ ծաղկումի շրջան մը, որ կ՛ընդգրկէր նաեւ հպարտութիւն` ազգային լեզուներով եւ գրականութեամբ, ապա անիկա նաեւ այն դարն էր, երբ ծնունդ առին երազային գաղափարներ` միջազգային գործակցութեան, որոնք առաջին անգամ յայտնուեցան Ազգերու դաշնակցութեան եւ ՄԱԿ-ի մէջ:

Այսուհանդերձ, նման վայրերու մէջ ժողովուրդներ դէմ առ դէմ չէին խօսեր, այլ կը հաղորդակցէին թարգմաններու միջոցով: Ի յայտ եկան միջազգային լեզուներ ստեղծողներ, որոնք փորձեցին իրենց յայտնագործումներով խաղաղութիւն պարգեւել աշխարհին: Այս լեզուներէն ամէնէն աւելի հռչակաւոր էր էսփերանթոն, սակայն բաւարար հետեւորդներ չունեցաւ, եւ աշխարհի քաղաքագէտները կարիքը չզգացին զայն սորվելու:

Աստիճանաբար միջազգային այլ լեզու մը սկսաւ գործածուիլ դիւանագէտներու, գիտնականներու, արուեստագէտներու, առեւտրականներու եւ բազմաթիւ ուրիշներու կողմէ: Բրիտանական կայսրութեան աւանդէն օգտուելով, ինչպէս նաեւ այս կայսրութեան ամէնէն հզօր անդամին` Միացեալ Նահանգներու բարգաւաճումով անգլերէնը կամ անգլերէնի տեսակները այսօր կը խօսուին աշխարհի տարածքին:

Իրականութեան մէջ անոնք կը խօսին այն, ինչ որ լեզուագէտ Տէյվիտ Քրիսթըլ կը կոչէ «անգլերէններ», թէեւ կարգ մը տեսակներ կը կոչուին «քրիոլ», «փիճին» եւ «փաթուա»: Վերջերս կը դիտէի աւստրիական փոփ երաժշտութեան կայան մը, որուն հաղորդումները եւ ծանուցումները կը կատարուէին անգլեւգերմաներէն խառնածին լեզուով մը, որուն կորիզը գերմաներէն էր, սակայն անիկա լեցուն էր «կօ թու իթ», «քուլ», «պի տեր» եւ նման ըսելաձեւերով:

Այս բոլորը մեծ մասամբ տեղի ունեցած է առանց պետութիւններու ցուցմունքին: Հեռաձայնի, ձայնասփիւռի, պատկերասփիւռի, ձայնագրութիւններու, խտասալիկներու, բջիջային հեռաձայններու եւ համացանցի արհեստագիտութեան վրայ հիմնուած ամբողջ մշակոյթ մը առիթ տուած է աշխարհի բնակիչներուն, որ քանի մը վայրկեանի մէջ հասողութիւն ունենան մէկզմէկու լեզուին:

Նման կայաններու միջոցով աշխարհի տարածքին միլիոնաւոր երիտասարդներ սկսած են սիրել անգլիախօս նուագախումբերու երաժշտութիւնը: Հոլիվուտեան թարգմանուած ժապաւէններ միլիոնաւոր ոչ անգլիախօսներու տուած են առիթը` ընդօրինակելու Ճէյմս Քակնէյի, Մարիլին Մոնրոյի, Ռոպըրթ տը Նիրոյի եւ Հերիսըն Ֆորտի տիպարները:

Սակայն արդեօք պիտի գոյատեւէ՞ այս իրականութիւնը: Թերեւս 100 տարի ետք աշխարհի բնակչութիւնը պիտի սկսի սիրել չինական մանտարին կամ քանթոներէն լեզուներով թարգմանուած ժապաւէններն ու անոնց գեղեցկութիւնը: Պարզապէս չենք գիտեր, թէ ի՛նչ կրնայ պատահիլ: