«ԵՈՀԱՆՆԷՍ ԼԵՓՍԻՈՒՍԻ ԱՅՍ ԿԱՐԵՒՈՐ ԳԻՐՔԻՆ ՆՈՐ ՀՐԱՏԱՐԱԿՈՒԹԻՒՆԸ ՇԱՏ ԿԱՐԵՒՈՐ Է ԱՊԱՀՈՎԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ, ՈՐ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ ՉՄՈՌՑՈՒԻ» «ԱԶԴԱԿ»ԻՆ Կ՛ԸՍԷ ՀՐԱՏԱՐԱԿԻՉ ՀՈՐՍԹ ՎԷՕՌՆԸՐ
Գերմանիոյ Պատ Շուսընրիտ քաղաքին մէջ գտնուող Կերհարտ-Հես հրատարակչատունը վերահրատարակած է Հայոց ցեղասպանութեան ականատես դոկտ. Եոհաննես Լեփսիուսի զեկուցումը, որ առաջին անգամ լոյս տեսած է 1916-ին, Փոցտամի մէջ: Զեկուցումը իր կողքին վրայ կը կրէ «Մամուլի կամ լրատուամիջոցներու կողմէ վերահրատարակութիւնը խստիւ արգիլուած է: Խիստ գաղտնի» պիտակը: Ստորեւ գերմանացի լրագրող Մանուէլ Օքսընրայթըրի գիրքի հրատարակիչ Հորսթ Վէօռնըրի հետ յատուկ «Ազդակ»ի համար կատարած գերմաներէն հարցազրոյցի անգլերէն տարբերակին թարգմանութիւնը:
ՎԱՀՐԱՄ ԷՄՄԻԵԱՆ
ՄԱՆՈՒԷԼ ՕՔՍԸՆՐԱՅԹԸՐ.- Պրն. Վէօռնըր, դուք գերմանացի գրող դոկտ. Եոհաննես Լեփսիուսի «Թուրքիոյ մէջ հայ ժողովուրդին կացութեան մասին զեկուցում»ը վերահրատարակեցիք: Գիրքին 1916-ի բնագիրը հրատարակուած էր իբրեւ գերմանական խորհրդարանին համար գաղտնի զեկուցում` Համաշխարհային Ա. պատերազմի ընթացքին, երբ Գերմանիա Օսմանեան կայսրութեան դաշնակիցն էր: Զեկուցումը Գերմանիոյ խորհրդարանի անդամներուն երբեք չյանձնուեցաւ: Այսօր դուք կ՛ուզէք գիրքին նոր տպագրութիւնը յանձնել Գերմանիոյ խորհրդարանին…
ՀՈՐՍԹ ՎԷՕՌՆԸՐ.- Ճի՛շդ, զինուորական գրաքննութիւնը 1916-ին չարտօնեց, որ գիրքը Գերմանիոյ խորհրդարանին յանձնուի: Անիկա գերման-օսմանական դաշինքին համար վտանգաւոր կը նկատուէր: Պէտք է նկատի ունենաք, որ 1916-ին համաշխարհային պատերազմի կիսուն կը գտնուէինք: Այսօր պատերազմի մէջ չենք, սակայն Գերմանիոյ Դաշնակցային Հանրապետութեան մէջ ապրող շուրջ երեք միլիոն թուրքեր ունինք: Գերմանիոյ դաշնակցային խորհրդարանը, Գերմանիոյ թուրք համայնքին կողմէ բուռն ցոյցերու պայմանին տակ, քանի մը տարի առաջ դատապարտեց հայերու դէմ թրքական ցեղասպանութիւնը: Մենք այս իսկապէս կարեւոր զեկուցումին նոր հրատարակութիւնը կատարեցինք, որպէսզի այս ոճիրը չմոռցուի:
Մ. Օ.- Ինչո՞ւ ձեզի համար այսքան կարեւոր է:
Հ. Վ.- Ինքզինքս հայ ժողովուրդին շատ մօտ կը զգամ: Նախահայրերս Սուտեթի գերմանացիներ են, որոնք ստիպուեցան շատ դաժան եւ բիրտ պայմաններու տակ հեռանալ իրենց երկրէն: Այդ գերմանացիներէն շատեր Համաշխարհային Բ. պատերազմէն անմիջապէս ետք մահացան: ՄԱԿ-ի փաստաբան Ալֆրետ տը Զայաս այդ վտարումը ցեղասպանութիւն մը կը նկատէ: Ըստ իս, ցեղասպանութիւնները պէտք է դատապարտուին: Այս կարեւոր գիրքին նոր հրատարակութիւնը շատ կարեւոր է ապահովելու համար, որ Հայոց ցեղասպանութիւն չմոռցուի:
Մ. Օ.- Գերմանական աւանդական կուսակցութիւններէն կամ քաղաքագէտներէն արձագանգ մը ստացա՞ք:
Հ. Վ.- Անկեղծ պատասխան մը կ՛ուզե՞ս:
Մ. Օ.- Անշո՛ւշտ:
Հ. Վ.- Գերմանացի քաղաքագէտներու հետաքրքրութեան մակարդակը շատ ցած է…
Մ. Օ.- Քրիստոնեայ-պահպանողական կուսակցութենէն Արմին Լաշեթի կամ Ռուփրեխթ Փոլենցի նման կարգ մը գերմանացի քաղաքագէտներ ծանօթ են Թուրքիոյ համար իրենց լոպիական աշխատանքով: Փոլենց Թուրքիոյ` Եւրոպական Միութեան անդամակցութեան համար ամէնէն աշխուժ լոպիստներէն է: Այսպիսի անձնաւորութիւններէն որեւէ արձագանգ ստացա՞ք:
Հ. Վ.- Ո՛չ մէկ պատասխան: Սակայն այդ անձերը միշտ շատ զբաղած կը թուին, ուստի պէտք է քիչ մը սպասենք (հեգնանքով): Սակայն մէկ բան յստակ է, եթէ հակազդեցութիւն մը ստանամ, ձեզ տեղեակ կը պահեմ:
Մ. Օ.- Գերմանիոյ թրքամէտ լոպին չ՛ուզեր Ցեղասպանութեան նկատմամբ թրքական պաշտօնական տեսակէտը քննարկել: Պրն. Վէօռնըր, թերեւս կրնաք մեզի ըսել, թէ ի՛նչ կրնայ պատահիլ ձեզի գործընկեր եղող թուրքի մը, եթէ այս գիրքը Թուրքիոյ մէջ թրքերէնով հրատարակէ:
Հ. Վ.- (Խնդալով) Օրէնք մը գոյութիւն ունի, որ շատ յստակօրէն կը թելադրէ այս հարցով ի՛նչ մտածել: Սակայն ձեզի կրնամ ըսել, որ բոլորս ալ գիտենք, թէ թուրք հրատարակիչ մը դոկտ. Եոհաննէս Լեփսիուսի գիրքը հրատարակելով` մետալ մը պիտի չստանայ:
Մ. Օ.- «Թիւրքիշըր Պունտ» թրքական լոպիական խմբակին նախագահը ըսած է, թէ Գերմանիոյ թուրք երիտասարդները կրնան դպրոցի մէջ հոգեբանական խնդիրներ ունենալ, եթէ անոնց պատմութեան ուսուցիչը անոնց Ցեղասպանութեան մասին պատմէ…
Հ. Վ.- Կը կարծեմ, որ այս հարցը շատ մը թուրքերու համար շատ դժուար է: Սակայն մենք ժողովրդավարութեան մը եւ քաղաքական բազմակարծութեան համակարգի մը մէջ կ՛ապրինք: Այս հարցին շուրջ կարգ մը թուրք երիտասարդներու հետ խօսեցայ, եւ նշմարեցի, թէ անոնք այդ մասին ոչինչ գիտեն` իրենց մտքերուն մէջ հոգեբանական խնդիր չկայ:
Մ. Օ.- Պերլինի մէջ Թուրքիոյ դեսպանը ըսած է, թէ Ցեղասպանութիւնը կրնայ լուրջ կերպով խանգարել թուրք-գերմանական յարաբերութիւնները:
Հ. Վ.- (Կը խնդայ) Կը կարծեմ, որ աշխատանքս գերագնահատած պիտի ըլլամ, եթէ իսկապէս կարծեմ, թէ պարզապէս գիրք մը հրատարակելով` կրնամ ապակայունացնել թուրք-գերմանական յարաբերութիւնները: Ի միջի այլոց, ասիկա մեր հրատարակչատան հրատարակած Թուրքիոյ առնչուած միակ գիրքը չէ: Մենք նաեւ «Թուրքիոյ մէջ քրիստոնեաներու համար զբօսաշրջական ուղեցոյց մը» պատրաստեցինք: Կրնամ երեւակայել, թէ Անգարայի մէջ կարգ մը մարդիկ այդ գիրքով ալ ուրախ չեն: Եւ Ցեղասպանութեան ու մարդկային իրաւանց նման այս կարեւոր հարցերուն մէջ «դիւանագիտական յարաբերութիւններու» նման շահեր չեն կրնար ըլլալ: Մարդիկ նաեւ զիս կրնան այպանել չեխ-գերմանական յարաբերութիւնները ապակայունացնելով, որովհետեւ Պոհեմիոյ մէջ գերմանացիներու ցեղասպանութեան մասին բազմաթիւ հրատարակութիւններ կը կատարենք: Անոնց մէջ չեխ զինեալներու կողմէ գերմանացի քաղաքայիններու դէմ գործուած ոճիրները կը նշենք: Լա՛ւ, ի՞նչ: Կը կարծե՞ս, թէ Պերլինի եւ Փրակայի մէջ դիւանագէտներ այս գիրքերէն կ՛ազդուին:
Մ. Օ.- Սակայն հայկական իշխանութիւնները կ՛ողջունեն զեկուցումին նոր տպագրութիւնը…
Հ. Վ.- Այստեղ կացութիւնը շատ զարմանալի է: Գերմանիոյ մէջ գտնուող սփիւռքը ատոր համար շատ ուրախ է, հայկական ոչ կառավարական կազմակերպութիւնները շատ կ՛օգնեն, սակայն Հայաստանի դեսպանատունը կը թուի շատ հետաքրքրուած չըլլալ: Նոյնիսկ չկրցայ գիրքը պաշտօնատարներուն տալու համար ժամադրութիւն մը ստանալ…:
Մ. Օ.- Կը կարծէ՞ք, թէ ձեր հրատարակած գիրքով կրնաք մարդոց մտքերը փոխել:
Հ. Վ.- Պահ մը ի մտի բեր պատկերասփիւռի վաւերագրական հոյակապ ժապաւէն «Աղէտ»ը: Գերմանական պատկերասփիւռի մրցանակի տիրացաւ: Այս վաւերագրական ժապաւէնը թուրքերու կողմէ հայերու դէմ գործուած ահաւոր ոճիրներուն մասին է: Սակայն, թէ վաւերագրական այս ժապաւէնը իրապէս կրնա՞յ «մտքեր փոխել», չեմ գիտեր: Ես գաղափարապաշտ եմ եւ իրապաշտ: Աշխատանքս չեմ կատարեր, որովհետեւ կը կարծեմ գիրքեր հրատարակելով կրնամ աշխարհը փոխել: Ականահարութիւն կատարող ահաբեկիչ մը չեմ, որ կ՛ուզէ մարդիկ ցնցելով` մեծ աղմուկ բարձրացնել: Ես հրատարակիչ մըն եմ: Եւ հետաքրքրուած եմ միայն մտաւորական դիմադրութիւն կատարելով` ընդդէմ մոռացութեանը այս ահաւոր ոճիրներուն, որոնք միշտ ալ կրնան օր մը կրկնուիլ: