Լեզու Եւ Մշակոյթ. Անթարգմանելի Բառեր` Տարբեր Մշակոյթներէ
Պատրաստեց՝ Լ. ԿԻՒԼՈՅԵԱՆ – ՍՐԱՊԵԱՆ
ԻՆՉՊԷ՞Ս ԿԱՐԵԼԻ Է ԳԵՂԵՑԻԿ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆ ՄԸ ՊԱՏՄԵԼ ՎԱՅՐԻ ՄԸ ՄԱՍԻՆ: ՀԱՒԱՆԱԲԱՐ` ԸՆՏՐԵԼՈՎ ՏԱՐԱՇԽԱՐՀԻԿ ՔԱՆԻ ՄԸ ԲԱՌԵՐ ԵՒ ՓՈՐՁԵԼՈՎ ԹԱՐԳՄԱՆԵԼ ԶԱՆՈՆՔ: «ՏԸ ՀԱՖԻՆԿԹԸՆ ՓՈՍԹ» ՀԱՃԵԼԻ ՊՏՈՅՏ ՄԸ ԿԸ ԿԱՏԱՐԷ ԲԱՌԵՐՈՒ ԱՆԲԱՑԱՏՐԵԼԻ ԱՇԽԱՐՀԻՆ ՄԷՋ ԵՒ ԹԵՐԵՒՍ «ԿԸ ՅԱՋՈՂԻ՞» ՔԱՆԻ ՄԸ ԲԱՌՈՎ ԹԱՐԳՄԱՆԵԼ ԶԱՆՈՆՔ:
Բառերու եւ անոնց իմաստներուն միջեւ կապակցութիւնը շատ հետաքրքրական է, եւ լեզուագէտներ բազմաթիւ տարիներ աշխատած են` կազմաքանդելու համար զանոնք, իւրաքանչիւր բառ տարբաղադրելով տառ առ տառ, փորձելով գիտնալ, թէ ինչո՛ւ բազմաթիւ զգացումներ եւ գաղափարներ կարելի չէ արտայայտել բառերով, եւ զորս մեր լեզուները չեն կրնար բնորոշել:
Յաճախ գրուած է, թէ բառերը միշտ չէ, որ կրնան ըսել ամէն ինչ: Ինչպէս Ֆրիտրիխ Նիցչէ ըսած է. «Բառերը պարզապէս խորհրդանիշներն են այն կապին, որ գոյութիւն ունի իրերու միջեւ, ինչպէս նաեւ` իրերուն եւ մեր միջեւ: Անոնք ոչ մէկ տեղ կը մօտենան բացարձակ ճշմարտութեան»:
Այս նիւթին մասին լաւագոյն գիրքը «Թրու տը լենկուիճ կլաս»-ն է: Հեղինակը` Կայ Տոյչըր մանրակրկիտ ձեւով կը պեղէ եւ կը բացատրէ այս վիհերը` ըսելու համար, թէ գոյութիւն ունին «դուրս մնացած բառեր», զորս կարելի չէ թարգմանել, եւ` հասկացողութիւններ, զորս կարելի չէ պատշաճ ձեւով բացատրել մէկ մշակոյթէն միւսին:
Այս հրաշալի, անթարգմանելի եւ քիչ մը խաբուսիկ բառերէն ընտրած ենք 11-ը: Վստահաբար պիտի փափաքէինք անոնցմէ քանի մը հատը որդեգրել մեր առօրեայ խօսակցութեան մէջ:
1) Գերմաներէն. Վալտայնսամքայթ
Առանձնութեան զգացում մը, կարծէք` անտառին մէջ ենք եւ կապ մը կը զգանք բնութեան հետ: Ռալֆ Ուոլտօ Էմըրսըն նոյնիսկ ամբողջ բանաստեղծութիւն մը գրած է անոր մասին:
2) Իտալերէն. Քուլաչինօ
Պաղ գաւաթի մը հետք` սեղանին վրայ: Ո՞վ կ՛ըսէր, թէ շոգիացումը այսքան բանաստեղծական պիտի հնչէր:
3) Ինուիթ. Իքցուարփոք
Սպասումի այն զգացողութիւնը, որ մեզ կը մղէ դուրս գալու եւ ստուգելու, թէ արդեօք մէկը կու գա՞յ, եւ թերեւս նաեւ կ՛արտայայտէ անհամբերութեան զգացողութիւն մը:
4) Ճափոներէն. Քոմորեպի
Ճափոնցիները այս բառով կը նկարագրեն ծառերուն մէջէն մաղուող արեւուն լոյսը, լոյսին եւ տերեւներուն խաղը:
5) Ռուսերէն. Փոքեմուքա
Շատ հարցասէր անձ մը: Իրօք, չափէն աւելի հարցումներ ուղղող անձ մը. բոլորս կը ճանչնանք քանի մը հոգի:
6) Սպաներէն. Սոպրեմեսա
Սպանացիք ընկերային մարդիկ են, եւ այս բառը կը նկարագրէ այն ժամանակը, որ անոնք կը յատկացնեն ճաշեն ետք զրուցելու անոնց հետ, որոնց հետ նոր ճաշած են:
7) Ինտոնեզերէն. Խայուս
Ռամկաբանութիւն մը. անձի մը համար, որ այնքա՛ն գէշ ձեւով կը պատմէ ծիծաղաշարժ պատմութիւն մը, որ կարելի չէ լիաթոք չխնդալ:
8) Հաուայեան. Փանա Փօ՛o
Գիտենք չէ՞. ի՛նչ կ՛ընենք, երբ մոռցած ենք, թէ ո՛ւր դրած ենք մեր բանալիները եւ մեր գլուխը կը քերենք, որովհետեւ կը թուի, թէ ասիկա ձեւով մը կ՛օգնէ յիշելու: Ահաւասիկ ա՛յս է բառը:
9) Ֆրանսերէն. Տեփէյիզման
Այն զգացումը, որ կ՛ապրինք, երբ կը գտնուինք մեր հայրենիքէն դուրս: Օտարի կամ գաղթականի զգացումը, ձեւով մը` արմատախիլ ըլլալու զգացումը:
10) Ուրտու. Կոյա
Ուրտուն Փաքիստանի ազգային լեզուն է, սակայն նաեւ պաշտօնական լեզուն է Հնդկաստանի 5 նահանգներու: Այս իւրայատուկ բառը կը փոխանցէ խորհրդածական «կարծէք»-ի իմաստ մը, որ ամենայնդէպս իրականութեան զգացողութիւն մը կը պարունակէ: Անիկա կը նկարագրէ խաբկանքի պահը, որ կ՛ապրինք, երբ կը լսենք լաւ պատմութիւն մը:
11) Շուէտերէն. Մուանկաթա
Ջուրին վրայ ուղի մը գծող լուսնին շողշողափայլ արտացոլացումը: