Սիմոն Զաւարեանի Մասին Կը Պատմեն Հայկազուն Ալվրցեանը Եւ Գէորգ Խուդինեանը

23 Հոկտեմբերին Հայաստանի Գիտութիւններու ազգային Ակադեմիային մէջ կայացած Սիմոն Զաւարեանի մասին խորհրդաժողովին հանդէս եկան Հայկազուն Ալվրցեան եւ Գէորգ Խուդինեան` իրենց խօսքերով նկարագրելով Սիմոն Զաւարեանի կերպարը:

Ստորեւ հատուածներ իրենց խօսքերէն.-

ՀԱՅԿԱԶՈՒՆ ԱԼՎՐՑԵԱՆ

* Շատ յայտնի մարդիկ որեւէ կարծիք յայտնելուց առաջ հետաքրքրւում էին իր կարծիքով: Անգամ Թումանեանը: Թէ ինչպիսի՛ն է Սիմոն Զաւարեանի տեսակէտը, թէ ի՛նչ կարծիք ունի Սիմոնը:

Այս հեղինակութիւնը Սիմոնը ձեռք էր բերել ոչ միայն իր մտաւորական հզօր կարողականութեամբ, հայ հասարակական քաղաքական մտքի վրայ իր ունեցած մեծ ազդեցութեամբ, այլեւ Սիմոն Զաւարեանին հաւատում էին, նախ` որովհետեւ անկեղծ էր արտայայտում այն բոլոր մտքերը, այն բոլոր գաղափարները, որ ունէր. այն աստիճանի բաց, անկեղծ, նոյնիսկ ինքնաքննադատութեան մէջ չափ ու սահման չունեցող անհատականութիւն էր, որ հաւատք էր ներշնչում երիտասարդութեանը: Թէ՛ արեւմտեան Հայաստանում, թէ՛ Կովկասում ընդունում էին Սիմոնը որպէս ճշմարտութեան խօսափող, նրա տեսակէտը իսկապէս ունէր, կարծես` որոշման արժէք: Եւ սա պատահական չէր, որովհետեւ Սիմոն Զաւարեանը հայ իրականութեան ապագան անվերապահօրէն կապում էր նոր սերունդին:

* Երիտասարդութիւնը հաւատացած էր Սիմոն Զաւարեանին: Եւ հետաքրքրականը այն էր, որ այս հաւատքին մէջ անպայմանօրէն մեծ նշանակութիւն ունէր Սիմոն Զաւարեանի մասին այնպիսի հասկացութիւն, ինչպէս կը նկարագրէին իր ընկերները, թէ Սիմոն Զաւարեան Հայ յեղափոխական դաշնակցութեան խիղճն էր:

* Սիմոն Զաւարեանի ծայրայեղ ժուժկալութիւնը յատուկ նպատակ ունէր: Նա համոզուած էր որ այն անձը, որ չի կարող նիւթական ասպարէզի մէջ նոյնպէս իրեն զոհաբերել, ապրել ծայրայեղ համեստ պայմաններում, ապա պիտի չկարողանայ ծառայել հայ ազգին: Եւ ինք, իր անձնական օրինակով, ապացուցեց այս կեցուածքը:

Շատ հետաքրքրական է դէպք մը, որ պատահած էր Եգիպտոս, ուր գործուղուած էր Սիմոն Զաւարեանը: Ան ստուգեց ղեկավար մարմնի աշխատանքը եւ տեսնելով, թէ իր մօտեցումներուն բաղդատելով` այս ընկերները մի քիչ աւելի շռայլ էին ծախսում գումարները, սկսաւ գոռալ անոնց վրայ` «Դո՛ւրս դաշնակցութեան սուրբ տաճարից. դուք յեղափոխականներ չէք. դաշնակցականներ չէք»: Ապա կուսակցական դատական մարմինի որոշմամբ այս ընկերները հեռացուեցան` ըսելով, թէ ժողովրդից հաւաքուած փողը, որ պէտք էր ծառայեր ժողովուրդին համար, անոնք ճիշդ չէին մատակարարում:

ԳԷՈՐԳ ԽՈՒԴԻՆԵԱՆ

* Երբ յիշենք, որ բոլոր պետութիւնները իրենց անկախութեան եւ ազատութեան համար կազմում են հսկայական բանակներ, ծախսում են աներեւակայելի գումարներ, զրահաւորների ու թնդանօթների վրայ, երբ յիշենք, որ մեր գոյութեան միակ զէնքը կրթութիւնն ու լուսաւորութիւնն է, մեր զրահաւորներու բանակներու վարժութեան վայրերը մեր կրթական հաստատութիւններն են, կը գտնենք միջոցներ. կանգ չենք առներ անհրաժեշտ ծախքերի առաջ:

 

* Սիմոն Զաւարեանի դերը Դաշնակցութեան ձեւաւորման շրջանում կայանում էր նախ եւ առաջ նրա հիմնական գաղափարաբանական-բարոյական ուղենիշների ձեւաւորման գործում: Նա այսպէս կոչուած բարոյական պարտքի մարդ էր. այսինքն կը հաւատար թէ յեղափոխական պայքարի մարտիկը` այդ յեղափոխական պայքարի գործընթացում, մի՛այն ունի պարտականութիւն:

Ան նաեւ կարեւորագոյն նշանակութիւն ունեցաւ ընկերվարութեան գաղափարի ընկալումին մէջ, որ այդ ամենայստակ եւ ճշգրիտ կերպով դրուեցաւ այդ դժուարին տարիներուն, եւ ուղղակիօրէն մտաւ կուսակցութեան ծրագրին մէջ: Դա փաստօրէն ընկերվարութեան հայկական ընկալումն էր: Այսինքն` աշխատանքի ընկալումը, որ իւրաքանչիւր մարդ պէտք է իր քրտինքովը վաստակի իր կրցածը եւ հաւասար աշխատանքի էլ միասին պէտք է ունենայ նաեւ իր կեանքի պայմաններից օգտուելու հաւասար իրաւունք: Այս գաղափարները ստիպում են նաեւ իւրացնել բոլոր ժողովականներին: Ընդհանրապէս այդ քաղաքական գործիչը սովորեցնում էր կուսակցութեան ծրագիրն ու կանոնագիրը: Սովորեցնում էր ամենադաժան ձեւով, ստիպուելով եւ ոեւէ մէկը չէր կարող կիսատ մնալ այդ գործին մէջ: Ոչ ալ ոեւէ մէկը կարող էր հեռանալ այդ ժողովից, եթէ ծրագրից եւ կանոնագրից մինչեւ վերջին տառը չիւրացնէր:

Երրորդ կարեւոր ներդրումը որ հիմնադիր սերունդից Զաւարեանին էր պատկանում եւ Դաշնակցութեան, դա ապակեդրոնացման գաղափարի ներդրումն էր կուսակցութեան առաջին ծրագրին 1892 թուականին, որը մեծագոյն դեր խաղաց Դաշնակցութեան կայացման գործում:

Այս սկզբունքներն էին որ հետագային սկզբնական շրջանին շատ յաճախ էին դրսեւորել գործիչների առաւել բարոյական կեցուածքը, որոնք իրենք իրենց յայտարարել են զաւարեանական: Եւ պատահական չէ, որ երկրորդ անկախութեան սերունդի Դաշնակցութեան խոշորագոյն ներկայացուցիչներից Գարեգին Նժդեհ յայտարարում էր միշտ, որ իր քաղաքական գործիչի իտէալը Սիմոն Զաւարեանն էր:

* Երբ որ զէնք էր հարկաւոր Սասուն հասցնել, երբ որ հարիւրաւոր կամաւորներ զոհւում էին եւ իւրաքանչիւր զէնք հաշուի մէջ էր, այդ պայմաններում, բացի հանգանակութենէ, եթէ չլինէր այդ գործը, դժուար էր ասել, թէ Արարատեան դաշտում հայ կը մնար, երբ որ գրեթէ ամբողջովին անզէն էին: Եւ այդ փոթորիկի շրջանի հաւաքուած հսկայական միջոցներն էին, որ հետագային դարձան զինուորական ֆոնտի հիմքը եւ այդ միջոցներով էին, որ կազմակերպեցինք նման ինքնապաշտպանութիւն: Նման հարցերու պարագային գոյութիւն ունէր այսպէս ասուած փոքրաթիւ չարիքից ընտրելու հարց: Իսկ Զաւարեանի նման բարոյական կերպարը միշտ չէ, որ կարող էր հաշտուել այդ երկնտրանքի հետ: Կը յիշեմ թէկուզ այդ Դ. ընդհանուր ժողովի նրա յայտնի ելոյթը, երբ որ դաշնակցութիւնը նման հսկայական միջոցներու էր դիմելու` ինքնապաշտպանութիւն ձեւաւորելով Անդրկովկասի մէջ: Յատուկ ձեւով կազմակերպել էր եւ որոշակի գումարներ մնացել էին: Հարց յառաջացաւ, թէ ի՞նչ անել այդ գումարները, ի՞նչ նպատակի համար ծախսել: Եւ Զաւարեան, որուն համար Դաշնակցութեան հեղինակութիւնը, անունը, միշտ բարձր էին, ըսաւ թէ սեղանի վրայ դնենք եւ բոլորն իմանան թէ այդ միջոցներով հաւաքուած փողը ո՛ւր է: Բոլորը իմանան, թէ Դաշնակցութիւնը իր ազգից հաւաքած բոլոր փողերը որեւէ այլ նպատակի համար չի ծախսեր, այլ ո՛ւր որ պէտք է:

* Հետագային, երբ որ ակնյայտ էր Դաշնակցութեան եւ Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւններու պահը, Սիմոն Զաւարեանը յիշեցնում էր Աւետիս Ահարոնեանին, որ դէմ քուէարկեց կուսակցութեան կառոյցին երկարաձգման որոշմանը, որովհետեւ ան կը կարծէր, որ երկարաձգումը բաւականին մեծ վտանգների հետ կապուած խնդիր է: Այսինքն թրքական կառավարութեան տալիս է կուսակցութեան յստակ պատկերը: Եւ նայած թէ վիճակը ինչպէ՛ս կը զարգանայ արեւմտեան Հայաստանում, հնարաւորութիւն էր տալիս նաեւ չէզոքացնել արմատական կուսակցութիւնը: Նա յստակօրէն գիտակցել էր թէ այդ երկարաձգումը սխալ էր: Եւ վճռակամօրէն շարունակում էր աշխատել ինքնապաշտպանական հնարաւորութիւնների մեծացման ուղղութեամբ: Պատահական չէ, որ այդ շրջանին, երբ  Զաւարեան գիւղատնտես էր, ուսուցիչ էր, շրջում էր Սասնոյ գիւղերը, հանդիպում էր տղոց հետ, որոնք ուզում էին իմանալ մարտական կանոնագրի նախագծերու մասին, ուզում էին տեղեկութիւններ նրա կողմից կազմակերպուող զէնքի եւ զինամթերքի այդ գործի տեղափոխման մասին, Ռոստոմի եւ ուրիշների հետ միասին: Նա ուսուցիչ էր, լուսաւորիչ բայց նա մնում էր յեղափոխական:

* Երբ իմանում են որ 1904-ին Անդրկովկասի Սասնոյ հերոսամարտի համար Դաշնակցութեան հաւաքած գումարներից մէկ մասը տեղական մարմինի ներկայացուցիչը այլ նպատակի օգտագործեց, ամբողջ ժողովականների ներկայութեան ան հեռացնում է այդ անձը ժողովից եւ Դաշնակցութիւնից: Այդ ամբողջ կազմակերպութիւնը, որ հաւաքուել էր, հեռանում էր աղմկելով` չհասկնալով, թէ Զաւարեանը ինչ ձեւով ըրաւ այդ տեսակ առաջարկ: Կը կարծուէր, որ ան չափազանց դաժան էր վարւում, բայց որպէս դասական յեղափոխական` ան անում էր ճիշդ քայլը: Բայց տուեալ միջավայրի մարդիկն ու դաշնակցականներից էլ շատեր չէին կարող ընկալել այդ:

Ան ընդհանրապէս կեանք չունեցող անձնաւորութիւն էր, եւ` զոհաբերուող: Կարելի էր Սասուն բարձրանալ եւ հանդիպիլ աղջկան մը, որ կօշիկ չունէր. կրնար իրը տալ եւ ինքը մնար այնպէս, եւ յետոյ իր ընկերները կու տային իրենցը, որովհետեւ չէր վայլեր իրենց` մնայ այդպէս կուսակցութեան ղեկավարներից մէկը: Աս էր Զաւարեանը: Ընդհանրապէս իր անձը նուիրել էր իր ժողովուրդին, կուսակցութեանը եւ իր պայքարին: Բոլորը չէին հասկնար, բայց այդպիսին էր Զաւարեանը…

 

 

 

Share this Article
CATEGORIES

COMMENTS

Wordpress (0)
Disqus ( )