«Երիտասարդ Սերունդին Անհրաժեշտ Է Կրթել Ու Զինել Պահանջատիրութեամբ…» Ռ. Փիրումեան

Հարցազրոյց Ցեղասպանագէտ, «Եու.Սի.Էլ.Էյ.»
Համալսարանի Նախկին Դասախօս,
Դոկտ. Ռուբինա Փիրումեանի Հետ

ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ.- Տիկին Փիրումեան, մեզ համար մեծ պատիւ է այն իրողութիւնը, որ ձեր հայրը` Բաղդիկ Մինասեանը շուրջ 11 տարի (1960-1971թթ.) զբաղեցրել է «Ալիք» օրաթերթի գլխաւոր խմբագրի պաշտօնը, եւ եթէ կարելի է այսօր դուք` որպէս դուստր եւ որպէս պատմաբան, խօսէք Բաղդիկ Մինասեանի «Ալիք»-ի գործունէութիւնից:

ԴՈԿՏ. ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ.- Ինձ համար իմ հայրիկի «Ալիք»-ում զբաղուած լինելը, «Ալիք»-ի հետ այդքան մօտիկից հարազատօրէն առնչութիւն ունենալը երեւի կեանքի դաս էր: Ճիշդ է, որ նախքան հայրիկիս այս պաշտօնում տեսնելը` ես արդէն իսկ զբաղւում էի ազգային գործունէութեամբ եւ բաւականաչափ մասնակից էի համայնքային կեանքին, բայց կարծես հօրս վերադառնալով եւ նոյնիսկ այդքան վատ առողջական վիճակում Դաշնակցութեան օրկան ղեկավարելու այդ բարձր դիրքին հասնելու իր զոհաբերութիւնը ինձ համար կեանքի դաս եղաւ:

Ես յիշում եմ, ինչպէս ասացիր, այդ 11 տարիներին մեր տան մէջ «Ալիք»-ի ամբողջ մտահոգութիւններն էին, ամբողջ քաղաքականութիւնը, Դաշնակցութեան ճշդած քաղաքականութիւնը, յատկապէս` Խորհրդային Միութեան նկատմամբ: Հետաքրքիր ձեւով իմ մէջ այն ժամանակ այն տպաւորութիւնն էր, որ Դաշնակցութիւնը փորձում է հայ ժողովրդի շահերին ի նպաստ նորից բանակցութիւններ վարել Խորհրդային Միութեան կամ Հայաստանի իշխանութիւնների հետ, իսկ հայրս այնտեղից վերադարձած, այդ խորհրդային վարչակարգի թթուն խմած` չէր կարողանում հանդուրժել, որ ինչու պէտք է նման մի ղեկավարութեան նկատմամբ, որը հայ ժողովրդի արիւնն է ծծել, մենք դեռեւս հանդուրժողականութիւն ցուցաբերենք: Բաւականաչափ սաստում էին կարծես իրեն, որ նման քաղաքականութիւն վարի եւ այդքան էլ չգրի Խորհրդային Միութեան դէմ: Դա ինձ համար էլ անընդունելի էր, կարծես իմ մէջ տարիների ընթացքում փոխանցուել էր այդ ատելութիւնը, աւելի ճիշդ` այդ դրսեւորումը:

Յիշում եմ նաեւ ընդհանուր համաշխարհային քաղաքականութեան մէջ հայրիկիս այդ աստիճանի իրազեկութիւնը, որը տպաւորել էր ինձ: Ունէր ֆրանսերէնի իմացութիւն, որին շատ լաւ եւ հետաքրքիր ձեւով էր տիրապետում: Երբ վերադարձաւ Սիպիրից, ռուսերէն էլ գիտէր շատ վարժ, եւ երբ նրանից հարցնում էի` ռուսերէնիդ իմացութիւնը որտեղի՞ց, պատասխանում էր, որ իր համար շատ դիւրին է եղել ռուսերէն սովորել, քանի որ չեխերէնով էր աւարտել իր դոկտորան եւ այն ստացել էլ Փրակայի համալսարանից: Եւ չեխերէնից ռուսերէն անցումը իր համար բաւական դիւրին էր ստացուել: Ու այդ ժամանակ համաշխարհային քաղաքականութեան վերաբերեալ «Լը Մոնտ», «Լը Ֆիկարօ» կարդալով եւ դրանցից անվերջ թարգմանութիւններ կատարելով` «Ալիք»-ը բաւական իրազեկ էր դառնում համաշխարհային քաղաքականութիւնից:

Յիշում եմ, որ ինքը քայլելով ֆրանսերէն էր կարդում ու թարգմանում, ես կամ մայրս գրի էինք առնում, որովհետեւ սոսկալի վատ ձեռագիր ունէր, եւ «Ալիք»-ում, բացի մի երկու գրաշարից, ոչ ոք չէր կարողանում կարդալ նրա ձեռագիրը: Մենք գրում էինք, ինքը աչքի էր անցկացնում եւ ուղարկում:

Այնպէս որ, մենք ընտանիքով ապրել ենք «Ալիք»-ի խմբագրութեան ընդհանուր հոգսերով եւ այդ օրերի անցուդարձով: Ինձ մօտ այդ յուշերը ու մտորումներն են տպաւորուել եւ մնացել:

ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ.- Անցնենք ձեր գործունէութեանը: Դուք գիտական աշխուժ գործունէութիւն էք ծաւալում եւ վերջերս Հայաստանի Կրթութեան եւ գիտութեան նախարարի կողմից արժանացաք յուշամետալի:

Եթէ կարելի է, պատմէք այս բոլորի մասին, քանի որ գիտենք նաեւ, որ յուշամետալի արժանանալու առիթը կապուած է հիմնականում Հայոց ցեղասպանութեան մասին աշխատութեանը:

ԴՈԿՏ. ՌՈՒԲԻՆԱ ՓԻՐՈՒՄԵԱՆ.- Ոսկէ յուշամետալը Հայոց ցեղասպանութեանը նուիրուած աշխատանքիս համար էր, ոչ թէ իմ ակադեմական աշխատանքի:

Իմ կեանքիս ճանապարհը, երբ արդէն ճարտարագիտութիւնը ամբողջովին թողեցի եւ մտայ հայոց գրականութեան եւ ընդհանրապէս համայնքի կամաւոր աշխատանքների մէջ, երկու գծով ընթացաւ: Ակադեմական աշխատանքս ամբողջովին Հայոց ցեղասպանութեանը եւ հայոց գրականութեանն էր վերաբերում: Սա իմ աշխատանքի ակադեմական մասն է, որ պէտք է փորձեմ հայ ժողովրդի գլխին եկած այս աղէտը` Ցեղասպանութիւնը վերծանել գրականութեան մէջ, գրականութեան մէջ տեսնել այն ազդեցութիւնը, որ Հայոց ցեղասպանութիւնն է թողել մեր ժողովրդի վրայ թէ՛ քաղաքական իմաստով, թէ՛ ընկերային եւ թէ՛ յատկապէս հոգեբանական իմաստով: Եւ այդպիսով աշխարհին ցոյց տալ` ի՞նչ է տեղի ունեցել, ի՞նչ է անարդարութիւնը եւ պահանջատիրութիւն հատուցման համար:

Երկրորդ աշխատանքը նոյն ուժգնութեամբ, նոյն զուգահեռութեամբ կրթական ասպարէզում եմ տանում: Այսինքն ես հաւատում եմ, որ նախեւառաջ մեր երիտասարդ սերունդին անհրաժեշտ է կրթել, պէտք է զինել այդ պահանջատիրութեամբ: Ես իմ դաստիարակութեան բերումով զգում եմ այդ պահանջատիրութեան կարեւորութիւնը, այդպէս եմ դաստիարակուել, եւ ինձ այսպէս դաստիարակել է այն սերունդը, որը տեսել է հայոց անկախութիւնը, նոյնիսկ` այն սերունդը, որը վերապրել է Հայոց ցեղասպանութիւնը, եւ պատանի տարիքում ես այդպիսիների շունչի տակ եմ դաստիարակուել: Այսօր նրանք չկան, մեր սերունդն է, որ փոխանցում եւ դաստիարակում է մեզանից աւելի երիտասարդ սերունդ:

Ուրեմն սերունդները փոխարինում են իրար, եւ թող այդ յիշողութիւնը չթուլանայ, այն յիշողութիւնը, որը մենք պէտք է փոխանցենք որպէս դաստիարակութիւն գալիք սերնդին: Եւ դա արդէն պէտք է լինի գրքային տարբերակով, որովհետեւ ոգի չի փոխանցւում: Այն ժամանակ, երբ ես դաստիարակւում էի, այդ ոգին է, որ ինձ փոխանցուել է, եւ այդ ժամանակ դասագրքի կարիք չունէինք. իմ գրքերս եթէ բացելու լինենք, նրանցից ոչ մէկում չէր խօսւում Հայոց ցեղասպանութեան մասին:

Իսկ այսօր արդէն Հայ դատի դասագրքի կարիք է զգացւում, ես շատ տարիներ առաջ, ելնելով այս մտահոգութիւնից, կամաւոր կերպով Հայ Դատ էի դասաւանդում ազդեցիկ դպրոցներից մէկում: Զգացի, որ նախ նիւթ չունենք, եւ յետոյ` երեխաներից ոչ մէկը պատրաստ չէ դա ընդունելու, աւելի ճիշդ` ենթահող պատրաստուած չէ: Այդ օրուանից յետոյ ձեռնարկեցի Հայ դատի դասագրքեր պատրաստել 10-րդ, 11-րդ եւ 12-րդ դասարանում ուսանող հայ աշակերտների համար:

1997 թուականից դրանք սկսեցին հրատարարկուել, եւ այդ երեք դասագրքերի միջոցով փորձել եմ փոխանցել մեր Դատի սկզբնաւորման պատմութիւնը` մինչեւ արցախեան շարժում եւ դրա մէջ նաեւ` Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը: Եւ անպայմանօրէն անհրաժեշտութիւն է, որ Հայ դատը գրագէտ ձեւով մատուցուի հայ աշակերտին:

Մշտապէս ցաւ եմ զգացել, թէ ինչո՛ւ Հայաստանում չի դասաւանդւում, չեն պարապում աշակերտի, երիտասարդի հետ Հայ դատի ազգային իմացութիւնը, չի խորացւում նրանց մէջ Հայ դատի նկատմամբ զգօնութիւնը որպէս զէնք:

1997 թուականին, երբ Հայաստանի կրթութեան նախարարը Լեւոն Մկրտչեանն էր, ինձ կանչեց եւ ասաց, որ քո փորձից ելնելով, քանի որ Հայ դատի դասագրքեր ես գրել, հիմա դասագիրք գրիր Հայկական հարցի եւ Ցեղասպանութեան պատմութեան մասին, որպէսզի մենք այստեղ բարձր դասարաններում դասաւանդենք: Ես յիշում եմ, որ կար նաեւ Խուրշուդեանը. նա այդ ժամանակ ամբողջովին իր կուսակցութեան գծից վերադարձած, այսինքն համայնավար պատմաբանի ուղղութիւնը փոխած նոր գիծ էր ընտրել եւ ազգային գաղափարախօսութիւն էր ցանկանում վերծանել, թէ ի՞նչ է ազգային գաղափարախօսութիւնը: Ինձ համար տարօրինակ էր այդ օրերին առաջինը, մտածում էի, որ եթէ ինձ ասեն` ի՛նչ է ազգային գաղափարախօսութիւնը, իմ բացատրութիւնս, չգիտեմ, որքանով յստակ կը լինի, որովհետեւ մեծացել եմ այդ գաղափարախօսութեամբ:

Բացի այդ, եթէ ես այսօր Հայկական հարցի պատմութիւն եմ գրում կամ Հայ դատի պատմութիւն եմ գրում, ազգային գաղափարախօսութիւնը ինձ համար մեկնակէտ է եւ ոչ թէ` բացատրելի մի բան: Հիմա նոր անկախացած Հայաստանում փորձում են գտնել, թէ ի՛նչ է ազգային գաղափարախօսութիւնը, դա է տարօրինակ ինձ համար: Ամէն դէպքում, գրուեց այդ գիրքը, բայց, դժբախտաբար, այդ ընթացքում մի քանի նախարարներ փոխուեցին: Առաջ հումանիտար հոսքի համար տրուեց, եւ յետոյ ասացին, որ եթէ 40 հազար օրինակով տպագրուի այն, 40 հազար օրինակը հնարաւոր է տրամադրել բոլոր դպրոցներին: 40 հազար օրինակը տպուեց, բայց կրկին դպրոցներին բաշխումը չիրականացաւ: Այսինքն կրթութեան եւ գիտութեան նախարարութիւնը որեւէ օրէնսդրութիւն չմշակեց, որպէսզի կրթական ոլորտում Հայ դատի ուսուցումը լինի պարտադիր ուսուցում: Եւ քանի որ պարտադիր չէր, թողնուեց ուսուցիչների հայեցողութեանը, նրանցից էր կախուած` կը պարապուի՞, թէ՞ ոչ: Երբ նոր էր գիրքը լոյս տեսել, շուրջ 15-16 աշխատանիստեր կազմակերպեցինք, որպէսզի ես բացատրեմ, որ այս նոր մեթոտով, որը իրենց բոլորովին անծանօթ էր, ինչպէս պէտք է Հայկական հարցի պատմութիւնը դասաւանդեն: Շատ խոչընդոտների առջեւ կանգնեցի, որովհետեւ զգացի, թէ ուսուցման մեթոտիկան որքան տարբեր է: Վերջերս արդէն երբ հանդիպում եմ ուսուցիչների, քաղաքական գործիչների, նրանք ասում են, որ մենք քո գրքով ենք դաստիարակուել, այսինքն այդ գիրքը շատ ենք օգտագործել:

Մի քանի տարի առաջ ես կրկին ներկայացայ նախարարութիւն, այս անգամ նախարարը արդէն Աշոտ Աշոտեանն էր, նրան խնդրեցի, որ մենք ծրագիր ունենք, որով հնարաւոր է առաջին դասարանից մինչեւ 12-րդ դասարանի երեխաներին դասաւանդել Հայոց ցեղասպանութեան պատմութիւնը, որը կարելի է ամենափոքր երեխային էլ դասաւանդել, եթէ նիւթը յարմար լինի, մեթոտոլոկիան ճիշդ լինի, հնարաւոր է առանց որեւէ հոգեբանական հարուածի ենթարկելու դասաւանդել: Եթէ երեխային սխալ մատուցմամբ պէտք է հոգեբանական հարուածի ենթարկենք, որեւէ ձեւով համաձայն չեմ դրան: Սա իմ ծրագիրն էր, որը կազմուել էր եւ դարձաւ ելեկտրոնային ձեռնարկ: Եւ այդ ելեկտրոնային ձեռնարկի մեկնարկման առիթով էր, որ կրթութեան եւ գիտութեան նախարարը այդ յուշամետալը շնորհեց ինձ: Շնորհակալ եւ երախտապարտ եմ այդ մետալի համար, բայց դեռեւս գոհունակութիւն չեմ զգում, այն ժամանակ գոհունակութիւն կը զգայի, երբ իրապէս գրքեր տրուէին դպրոցներին եւ դասաւանդուէր այն մեթոտով եւ ծրագրով, որը ես էի ցանկանում:

Հիմա կրկին վերաշխուժացել է այս ծրագիրը, եւ յոյս ունեմ, որ առնուազն 100-րդ տարելիցի առիթով իրապէս այն օրէնքի ուժ կը ստանայ եւ մուտք կը գործի դպրոցներ:

Վարեց` ԱՐՄԻՆԷ ԷԼԻԱԶԵԱՆ