ԱԶԳԱՅԻՆ ՄՏԱՀՈԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐ

Մենք` արեւմտահայերս կը կոչենք մականուն, այսինքն` ընտանիքի անուն, վերադիր անուն: Իսկ արեւելահայերէնով ազգանուն` ազգի, տոհմի անուն, երկուքը նոյն իմաստը ունին:

Յօդուածին վերնագիրը գրեցինք անընդունելի, որովհետեւ մեր մականուններուն մեծ մասը զարմանալի եւ տարօրինակ ոչ հայկական իմաստ ունեցող բառերով կազմուած են:

Յաճախ նախօրօք գրուած-արծարծուած կարգ մը նիւթերու շուրջ պէտք է (ժամանակէ ժամանակ) անդրադառնալ, մանաւանդ երբ կը խօսինք մեր ազգային դիմագիծի կամ պատկանելիութեան պահպանման ու զարգացման վերաբերող որեւիցէ յոյժ կարեւոր հարցի մը շուրջ:

Այստեղ նախ ներողամտութիւնը կը հայցենք մեր այն հայրենակիցներուն, որոնց մականունները պիտի յիշուին (շատերը նոյնիսկ իմաստներուն տեղեակ չեն), ապա ըսենք, որ ամէն ազգասէր հայ, առողջ միտք ու կենսունակ սիրտ ունեցող հայրենասէրը այն է, որ կը նախաձեռնէ եւ կ՛իրականացնէ ներքոյիշեալ (կրկին անընդունելի եւ այլանդակ) թրքերէն եւ պարսկերէն բառերով կազմուած մականուններու վերափոխման, հայացման ու այժմէական լուրջ գործին:

Համարեա աշխարհի բոլոր ժողովուրդներու մօտ իրենց գերդաստաններու-ընտանիքներու մականունները ունեցած են տարբեր իմաստներ-բացատրութիւններ. օրինակ` գործի տեսակի, տան մեծաւորի անունով, ազգային հին աւանդութիւններէ եկած անուններով, Ս. Գիրքէն եւ պատմական հերոսներու անուններով կազմուած մականուններ:

Մեր հայկական մականունները, որպէս պատկանելիութիւն ցոյց տուող, կ՛առնեն յետադաս մասնիկ ԵԱՆ-ը` ընդհանրապէս: Ունինք նաեւ` ունի, եանց, ենց, ացի: Արեւելահայերէն, ռուսերէնի ազդեցութեամբ իչ, ով, եւ (Լազարեւ), սկի, ոնց եւ այլն: Կան նաեւ միայն անունը` մականունի իմաստով գործածուող: Գրիգոր Զոհրապ, Գէորգ Էմին, Գուրգէն Սեւակ, Վահէ Հայկ, Շահան Նաթալի եւ այլն: Շատերը, անցեալին, այս մտահոգութենէն մեկնելով, իրենց մականունին սկիզբը դրած են մեծ հօր անունը եւ կազմած` նոր մականուն, օրինակ` Յակոբեան, Գէորգեան, Սարգիսեան, Ներսէսեան, Կարապետեան, Իշխանեան եւ այլն:

Անցեալի օսմանեան եւ պարսկական բռնատիրութեան տակ գտնուող մեր ազգին կը պարտադրուի (անձնաթուղթերու պատրաստութեան ժամանակ) գործածել, որպէս մականուն, իրենց գործը յատկանշող անունը, անշուշտ` թրքերէն կամ պարսկերէն բառերով (կարգ մը բառերու արմատները արաբերէն են): Եւ ահա այսպէս կ՛ունենանք` Տէյիրմենճեան (ջաղացպան), Գույումճեան (արծաթագործ), Պուլղուրճեան (ձաւար պատրաստող կամ ծախող), Էքմեքճեան (հացագործ), Տէօշեմեճեան (գետնի քարեր շարող):

Բայց մենք, որպէս Եղեռնի յաջորդող երրորդ եւ չորրորդ սերունդի ներկայացուցիչներ, արդեօք կ՛աշխատի՞նք նոյն գործը, որով կը կոչուէին մեր մեծ նախահայրերը: Օրինակ` ո՛չ իմ մեծ հայրս, ո՛չ ալ հայրս եւ, անշուշտ, տողերս գրողը չենք զբաղած ձիու պայտի պատրաստութեամբ, բայց մինչեւ օրս կը կոչուինք Նալպանտեան, ինչո՞ւ. արմա՞տ, աւանդութի՞ւն, թէ՞ անհոգութիւն:

Խոշոր եւ մտահոգող հարցումը ակամայ պիտի ծագէր. միջոց կա՞յ մեր այս վերոյիշեալ եւ ներքոյիշեալ, զարմանալի իմաստներով  մականունները փոխելու: Պարզապէս եւ վստահօրէն պիտի ըսենք մեծ ԱՅՈ-ն, քանի որ կամենալը կարենալ է, եւ դեռ, առանց ջանքերու ու կամքի, առանց զոհողութիւններու եւ աշխատանքի ոչինչ կրնանք յաջողցնել: Համոզումով եւ վերջնականապէս պէտք է վանենք օտարամոլութեան ու անփութութեան խորթ զգացումները, լաւ իմանալով, որ մարդկային կամքը մեծ է ու հզօր:

Անցեալին, երբ մեր մեծ մեծ հայրերն ու մայրերը ստացան իրենց (ապրած երկրին) նոր քաղաքացիութիւնը, որպէս` սուրիացի, լիբանանցի, իրանցի, եգիպտացի, ամերիկացի եւ այլն, արդեօք շատ դժուար էր ճիշդ այդ տարիներուն, 1920-1950-ական թուականներուն, հայերէն մականուններ որդեգրելը եթէ ջանք թափած ըլլային, այսօր վերջնականապէս ձերբազատած կ՛ըլլայինք թրքաբարոյ մականուններէն: Աւելցնենք սակայն, որ քիչ թիւով ընտանիքներ այդ մէկը իրագործած են, փոխած են իրենց հին եւ օտար բառերով կազմուած մականունները նորերով` Յովհաննէսեան, Գէորգեան եւ այլն:

Անշուշտ շատ ցաւալի է, երբ կը խօսինք եւ կը ճառենք հայրենասիրութենէ, ազգասիրութենէ, բայց դժբախտաբար մեր որդեգրած (եւ ամէն օր գործածած) մականունները ընդհանրապէս հայերէնի հետ կապ չունին:

Այստեղ հասարակական կարծիքը եւ անձնական խիղճի պահանջները կ՛ընդհատին միմեանց: Անհատի փափաքը (վերափոխելու, հայացնելու իր մականունը) անիրագործելի կը դառնայ` ժառանգի հարց, արմատ, աւանդութիւն եւ այլ պատճառներով: Ապա անհատը հասարակութեան հետ հակասութեան մէջ կ՛իյնայ, քանի որ որոշակի, ազգային, սկզբունքներու նկատմամբ ցուցաբերած է հաւատարմութիւն, խիզախութիւն եւ լրիւ իրաւացի համոզում, որ պարզապէս շատ շատերու համար անընդունելի է կամ անյաղթահարելի: Ամերիկայի մէջ, նախքան քաղաքացի ըլլալը, մականուն փոխել կամ ճշդելը դիւրին հարց է:

Կեանքը դժուարացած է իր բազում կողմերով: Հայ երիտասարդ մը իր գործնական-հասարակական կեանքին մէջ ինչպէ՞ս կ՛ընդունի, երբ իրեն հարց տան, թէ` «թուրքերը ձեզ ոչնչացնել ուզեցին, ձեր դարաւոր թշնամիներն են եւ ցարդ կը պայքարիք անոնց դէմ, բայց ձեր մականուններուն մեծամասնութիւնը թրքերէն բառերով է»:

Այնուամենայնիւ, արդի մեր կեանքին մէջ ներքոյիշեալ մեր «հայկական» մականունները թէ՛ իրենց իմաստով, թէ՛ գրելու (օտար լեզուներով) եւ հնչիւնային կողմերով, դժուար է եւ անընկալելի: Այսօր գործածուող չորս հարիւրէ աւելի (հաւանաբար աւելի) զարմանալի մականուններէն կու տանք փոքր փունջ մը, միայն թրքերէն կամ պարսկերէն բառի հայերէն իմաստը տալով, կարդալէ ետք յաջորդող եւ ձեզ մտահոգող (երանի՜) մեկնաբանութիւնը նախօրօք գուշակելով:

Մականունները բաժնած ենք խումբերու.

Ա.- Մարմնական թերութիւններ:

*Քսաճիքեան (կարճ) *Գամպուրեան (կուզ) *Սաղրեան (խուլ) *Չիւրիւքեան (փտած, խարխուլ) * Չոփուրեան (ծաղկախտէ փոսոտած) *Թոփալեան (կաղ) *Պոյնուէղրիքեան (վիզը ծռած) * Պոյնուէօղունեան (վիզը հաստ) *Քելպաշեան (քոսոտ գլուխ) *Քէօսէեան (կնտակ, մազ չունեցող) *Չիրքինեան (տգեղ):

Բ.- Մարմնէն պակսած անդամներ:

*Պուրունսուզեան (առանց քիթի) * Փարմագսըզեան (առանց մատի) *Գուլագսըզեան (առանց ականջի) *Սափսըզեան (առանց կոթի) *Տիլսիզեան (առանց լեզուի) *Պաճաքսըզեան (առանց սրունքի) *Կեմիքսիզեան (ոսկոր չունեցող):

Գ.- Մարմնի տարօրինակութիւններ:

*Գլուխներ *Գօճապաշեան (հսկայ գլուխ) *Չաթալպաշեան (զոյգ գլուխ) *Ճինպաշեան (դեւի գլուխ) *Գարապաշեան (սեւ գլուխ) *Աղպաշեան (ճերմակ գլուխ) *Թասլաքեան (խոշոր երես):

*Աչք *Գարակէօզեան (սեւ աչքով) *Կէօզիւպէօյուքեան (խոշոր աչք) *Կէօզիւքիւչիւքեան (աչքը պզտիկ) *Կէօքկէօզեան (աչքը կապոյտ) *Ճինկէօզեան (դեւի աչք) *Լոքմակէօզեան (պատառի նման աչք) *Եէլանկէօզեան (օձի աչք ունեցող):

*Սեմիզեան (գէր) *Աննըտելիքեան (ճակատը ծակ) *Տալտաշախեան (մէկ ձուով) *Ալթըփարմագեան (վեց մատով) *Չիւքուքուչուքեան (բանը պզտիկ) *Ինճեճիքեան (շատ բարակ) *Ամըպոյուքեան (բանը մեծ) *Գարապաճաքեան (թուխ-սրունք) *Պոյնուպուրուգեան (վիզը կախ) *Հեճինեան (հսկայ) *Տէօշըպոյուքեան (կուրծքը մեծ) *Տանլեան (խալ ունեցող) *Չիլօղլեան (պիսակ):

Դ.- Սովորութիւններ:

*Սուիչմէզեան (ջուր չխմող) *Այրանչէյնեմեզեան (թան չծամել) *Թերլեմէզեան (չքրտնող) *Հոփլամազեան (չցատկող) *Էթեմեզեան (միս չուտող) *Սողանյէմեզեան (սոխ չուտող) *Սէօլեմեզեան (չխօսող) *Օթուզպիրեան (գիջութիւն…):

Ե.- Նկարագիրի վերաբերող:

*Քեֆսիզեան (ոչ ուրախ) *Կերեքմեզեան (անպէտք) *Սըրսագլամազեան (գաղտնիք չպահող) *Եաւանեան (անհամ, տգեղ) *Թեմպելեան (ծոյլ) *Սիւրթիւքեան (քսուող) *Թիթիզեան (բծախնդիր) *Պոշկեզենեան (անգործ պտտող) *Աղլամիշեան (լացող, դժգոհութիւն յայտնող) *Երնազեան, թրքերէնը եարնասըզ (բարեկամ, ընկեր չունեցող) *Ճեպիտելիկեան (գրպանը ծակ, աղքատ) *Ուզաթմաճեան (խօսքը երկնցնող) *Սարսամեան (ապուշ):

Զ.- Արհեստի վերաբերող:

*Թենեքեճեան (թիթեղագործ) *Չորպաճեան (ապուր ծախող) *Սեմերճեան (թամբ շինող) *Գաթըրճեան (ջորեպան) *Փեշտըմալճեան (թրքական բաղնիքի ծածկոց պատրաստող) *Պէրպէրեան (սափրիչ) *Լեպլեպիճեան (խարկուած սիսեռ) *Չոպանեան (հովիւ) *Քէշիշեան (կրօնաւոր) *Տեմիրճիպաշեան (վարպետ երկաթագործ) *Թիւֆենքեան (զէնք պատրաստող կամ ծախող) *Թիւթիւնճեան (ծխախոտավաճառ) *Տիշչեքենեան (ատամ քաշող-ատամնաբուժ) *Քէօմիւրճեան (ածուխ ծախող) *Թերզիպաշեան (վարպետ դերձակ) *Արապաճեան (կառք վարող) *Ապտալեան (մուրացկան, թափառաշրջիկ տերվիշ) *Տէյիրմենճեան (ջաղացպան) *Գութուճեան (տուփ պատրաստող) *Ֆըստգճեան (պիստակ ծախող):

Է.- Անասուններու վերաբերող:

*Էժտահարեան (հրէշ) *Ղըրլանղըճեան (ծիծեռնակ) *Թիլքեան (աղուէս) *Թէքէեան (արու այծ) *Պէօճեքեան (միջատ) *Էշեքեան (էշ) *Ագրապեան (կարիճ) *Արսլանեան (առիւծ) *Իվեզեան (մժեղ) *Գափլանեան (վագր) *Խորոզեան (աքլոր) *Ինճիրգուշեան (թուզ եւ թռչուն) *Քեքլիկեան (կաքաւ) *Կեճեգուշեան (չղջիկ) *Արապաթլեան (արաբական ձի նստող):

Ը.- Անուններու վերաբերող:

*Յովսէփեան, Յարութիւնեան, Սարգիսեան, Յակոբեան, Սեդրակեան, Ներսէսեան, Ասատուրեան, Մանուէլեան, Կարապետեան եւ այլն:

Թ.- Ծննդավայրի վերաբերող:

*Այնթապլեան, Հալէպեան, Մարաշլեան, Զէյթունեան, Իզմիրլեան, Սըրմաքեշխանլեան, Քիլիսլեան, Ուրֆալեան: Հին ժամանակները` Մոկացի, Սեբաստացի, Ալաշկերտցի, Անձեւացի:

Ժ.- Ժառանգականութեան վերաբերող:

*Շիրինօղլու (գեղեցիկի զաւակ) *Ղասապօղլեան (մսավաճառի զաւակ) *Քէօրօղլեան (կոյրի զաւակ) *Պէյօղլեան (պարոնի զաւակ) *Քիւրտօղլեան (քիւրտի զաւակ) *Չիրքինեան (տգեղ) *Իսքենտերօղլու (Իսքենտերի զաւակ):

ԺԱ.- Այլեւայլ:

*Ալլաւերտեան (Աստուածատուր) *Սարմազեան (չփաթթող) *Հաճինարինեան (ուխտի գացած անձ եւ կոկիկ) *Ենիգոմշեան (նոր դրացի) *Ղարապիպարեան (սեւ պղպեղ) *Չարխուտեան (խարխլած) *Մալեէմէզեան (ապրանք չուտող, ագահ) *Ճամպազեան (լարախաղաց, երկերեսանի մարդ, ճարպիկ) *Ղարախանեան (ղարա-սեւ, խան-իշխան) *Աթտոկենեան (ձի ծեծող) *Օքումուշեան (կարդացող, ուսեալ) *Քէօրիւքեան (փքոց) *Շալվարճեան (տաբատ) *Չպլագեան (մերկ) *Տալաքիւփէեան (կախուած օղ) *Պաղտակեզերեան (այգիի մէջ պտտող) *Թոփուզխանեան (շուկայի անուն) *Չամուրճեան (ցեխ) *Թախթապուրունեան (փայտէ քիթ) *Չափութեան (քուրջ) *Գըլըպոզեան (թուխ) *Ռասթկելենեան (հանդիպող) *Պուլտուքեան (գտնուած) *Ամիրշահեան (իշխան) *Ամիրշատեան (ամիր-իշխան, շատ-պարսկերէն, ուրախութիւն) *Ամիրգուլեան (գուլ-պարսկ., վարդ, ծառայ) *Պլպուլեան (պարսկ., սոխակ) *Զապունեան (թոյլ, անուժ, նիհար) *Զալիբեկեան (ծեր) *Զուլումեան (արաբ., բռնութիւն, անիրաւութիւն) *Էթմեքճեան (վատութիւն ընող) *Էթքիմիզեան (թոյլ, անգործունեայ) *Գրմըզեան (կարմիր) *Շըխըրտմեան (իրար զարնուող ապրանքի ձայն) *Եաղըպրոշթեան (դոյլով իւղ) *Չիպուքերեան (ծառի ճիւղերով խարազան շինող) *Արզումանեան (փափաք կատարող) *Գոնտրաճեան (կօշիկ) *Բունարպաշեան (աղբիւրի ակ) *Կերտանեան (պարանոց) *Ճումպուշեան (երաժշտական գործիք նուագող) *Վուրկունեան (զարնուած) *Շիրինեան (քաղցր) *Գուբելեան (օղ անցընող) *Տուզտապանեան (տափակ ներբան ունեցող):

ԺԲ.- Թուրքիոյ տարածքին:

*Թուրքիոյ մէջ 1934-ին պետութեան կողմէ հայերուն կը պարտադրուի նոր մականուններ որդեգրել, որպէսզի չգործածեն իրենց նախկին հայկական մականունները եւ, այսպէս, մեր հայ ընտանիքները ունին. *Ագտաղ (սպիտակ լեռ) *Քէօսետաղ (լեռի անուն եւ կնտակ) *Չիթելի *Աճիլաճօղլու (լեղի դեղ) *Պաքըրճը (պղնձագործ) *Քուլաք (ականջ) *Էօզան (հոգածութիւն, խնամք) *Թեզճան (արագ շարժող) *Չիլինկիրօղլու (դարբինի զաւակ) *Չեփքինլի (բաճկոնաւոր) *Ուլաշլըօղլու (Ուլաշ, գիւղի անուն) *Իւրկիւպլիւ (իւրկիւպցի) *Թուրապիքի *Քէօրբէ (մատղաշ, փոքրիկ) *Գալայճը (կլայկել) *Չաւտար (հաճար) *Թոսուն (ամլացուած մոզի) *Թոմաօղլու (Թոմային զաւակը) *Շեքեր (շաքար) *Էօզգայա (բուն, իսկական) *Տեմիր (երկաթ) *Չընկըք *Չալըշքան (աշխատասէր) *Թոքաթ (քաղաքի անուն, ապտակ) Տոնուքէօք (վարտիկ-արմատ) եւ այլն:

ԺԳ.- Ռուսիոյ տարածքին:

*Խորհրդային տարիներէն առաջ, եւ մինչեւ այսօր, Ռուսիոյ հայերը գործածած են ռուսական մականուններ, կամ` հայկական արմատ ունեցող բառերով ռուսական ով, իչ, սկի յետադաս մասնիկով վերջացող մականուններ: Ակոբով, Բաբով, Ագանով, Ադիբեկով, Ալխազով, Աշխարումով, Այվազովսկի, Ասատուրով, Բեբութով, Դաւիթովսկի, Դեկանուզով, Իսագուլով, Արամովիչ, Իսակով, Խոճամինասով եւ այլն:

* * *

Դեռ կայ ու կայ` Պախթիարեան, Պեհեսնիլեան, Խոնդկարեան, Պունիաթեան, Տելիկտերեան, Քէօշկերեան, Ճռճռեան, Ադդարեան, Տոլապճեան, Կիւլկիւլուճեան, Կիւլիւզեան, Էօրտեքեան, Բարխուդարեան, Գրքեաշարեան, Քէօրիւքեան, Գիսմեթեան, Պեզիրկենեան, Քէօթահլեան, Թռփանճեան, Չապախջուրեան, Քեթենճեան, Չաթալպաշեան, Չոխախլեան, Ղորղանեան, Գոճապապայեան, Փաթափութեան, Բանճարճեան, Տարտաղանեան, Աբլաբութեան, Գումբասեան, Կէօվտերելեան, Պիլեզիկճեան, Կէօքօղլանեան, Շահքարամեան, Զուռնաճեան, Թիւյսիւզեան, Չեբքինեան, Փաշապեզեան, Գալթաքճեան, Սամրսախեան, Զարպհանալեան, Թեխմիշճեան, Չըգըրըգճեան, Բաթաբանեան, Պատազեան, Պիրիճիքեան, Սըրըքճեան, Շեշեթեան, Էօզքեստանեան, Հիւրքելեքեան, Էտինճիքլեան, Տէօրտիւլեան, Շամպերեքեան, Տլտլեան, Ալթունթոփեան, Թիքիրեան, Քապասաքալեան, Սէօքիւնեան, Պեշկէօթիւրեան, Սարխոշեան, Թընթընեան, Կէօքճեան, Տէօքմեճեան, Չափատարեան, Ճանսըզեան, Գուզուեան, Քիրեճեան, Պիթթազեան, Փեքմեզեան, Թոփսագալեան, Եըլանճեան, Շարաֆեան, Աւթանդիլեան, Բաստրմաճեան, Դալիբալթայեան, Խեդենեկեան, Ղարաքէշիշեան, Պոհճալեան:

Ճշգրիտ եւ սթափ ինքնաքննադատութեամբ է, որ մենք մեր ազգային թերութիւնները (իր զանազան եւ տարբեր կողմերով) պիտի կարենանք իրապէս յաղթահարել` դուրս գալով սահմանափակուած իրավիճակներէ, նախապաշարումներու ստիպողականութիւններէն, յարմարուողականութեան ճնշող զգացումներէն, քանի որ ամէն մէկ գիտակից անհատէ այլեւս կը պահանջուի մեր կատարած գործողութիւնները դիտել ամբողջ հասարակութեան, ազգային ընդհանուր շահերու տեսանկիւնէն մեկնելով:

Մեր վերոյիշեալ մականունները չափազանց տգեղ են` թէ՛ իմաստով եւ թէ՛ հնչիւնային կողմերով (ինչպէս ըսինք), ուրեմն ինչո՞ւ մեր մականունները չըլլան զուտ հայկական բառերով` Արամեան, Անդրանիկեան, Վարդանեան, Սահակեան, Աւագեան, Մեսրոպեան, Առաքելեան, Մարտիկեան, Արմէնեան, Նահապետեան, Ժամագործեան, Ոսկերիչեան, Դերձակեան, Հպարտեան, Ազատեան, Արարատեան. եւ հինէն եկած` Ամատունի, Արծրունի, Բագրատունի, Գնունի, Սիւնի, Ռշտունի եւ այլն:

Եթէ ճշմարիտ է ըսուածը, եւ համոզուած ենք, ուրեմն միասնաբար ջանանք վերափոխելու մեր մականունները, որ կէտերէն մէկն է մեր ազգային հաւաքական գիտակցութեան զարգացման եւ ամրապնդման:

ՅՈՎՍԷՓ ՆԱԼՊԱՆՏԵԱՆ*

(*) Այս յօդուածը գրուած է 1991-ին եւ մինչեւ 1999 թուականը տպագրուած է 8 տարբեր թերթերու մէջ: Բազմաթիւ նոր մականուններով վերափոխուած եւ ճոխացած նոյն յօդուածը կը տպուի առաջին անգամ Ազատ-Հայ կայքին մէջ: