Ի՞ՆՉ Է ԻՄԱՍՏԸ ԱՂՕՐՀՆԷՔԻՆ, ՄԱՏԱՂԻՆ ԵՒ ԽԱՂՈՂՕՐՀՆԷՔԻՆ

Հին ժամանակներէն սկսեալ ժողովուրդներ  իրենց Աստուծոյն ողորմութիւնը շահելու համար իրենց բերքերուն երախայրիքները միշտ ընծայած են Անոր: Այս հնաւանդ սովորութիւնը քրիստոնէութեան տարածումով փոխուելով` յանգաւ մեր այսօրուան մատաղին, խաղողօրհնէքին եւ աղօրհնէքին:

Մատաղը, աղօրհնէքն ու խաղողօրհնէքը հայ ազգի ջերմեռանդ հաւատացեալներուն սիրտերուն խորերուն մէջ փորագրուած ու ծաղկած բարեպաշտական հի՜ն, սակայն միեւնոյն ժամանակ գեղեցիկ սովորութիւններ են, որոնք միայն հայերուն եւ ասորիներուն մօտ մնացած են ներկայիս: Հաւատացեալներուն մօտ մատաղը հին դարերէն յատուկ նշանակութիւն ստացած է, մանաւանդ երբ տան ոեւէ անդամի անուանակից ոեւէ սուրբի տօնին կամ տաղաւար տօներու առիթով կատարուած է: Մատաղի կատարման առիթներուն մասին մեր հայրերէն Պօղոս Տարօնեցին (1112 թ.) ըսած է. «Հայք ամէն Տէրունի տօնին եւ ամէն կիրակի հանապազ մատաղ օրհնեն»: (Հայերը բոլոր Տէրունի տօներուն եւ ամէն կիրակի օրերը մատաղօրհնէք կը կատարեն):

Մատաղի կամ խաղողօրհնէքի մասին թէեւ հիմնական աղբիւրներ կամ լուրջ ուսումնասիրութիւններ կը պակսին մեզի, սակայն մենք կարելի եղածին չափ պիտի փորձենք մեր ազգի զաւակներուն ներկայացնել մատաղի ընծայման ու խաղողի օրհնութեան ծագման եւ անոնց հետ առնչուած եկեղեցական արարողութեանց մասին:

Նախ աղօրհնէքէն պիտի սկսինք` բացատրելով իւրաքանչիւրը, ապա ընթերցողներուն տրամադրութեան տակ պիտի դնենք անոնց հետ առնչուած ծիսական արարողութիւնները:

Ա.- Աղօրհնէք: Աղը որպէս համեմող ամէն անհամութեան, սկիզբէն իսկ գործածուած է որպէս մաքրող ու համեմող յատկութիւն ունեցող նիւթ: Քրիստոս ի՛նք բնորոշեց  աղը` վկայելով անոր իւրայատուկ արդիւնքին մասին (Տե՛ս Մտ 5.13): Նախամարդուն` Ադամին ձեռքով անիծուած այս աշխարհի ամբողջ ստեղծագործութիւնը միայն հականեխիչ եւ մաքրութեան խորհրդանիշ եղող աղով կրնայ մաքրուիլ: Այդ է նոյնինքն բուն պատճառը, որ տնօրհնէքներու ընթացքին տան աղը կ՛օրհնուի, որպէսզի այդ աղով համեմուող բոլոր ուտելիքները մաքրուելով` ճաշակուին: Նոյնպէս` երբ ոեւէ ուխտաւոր  կամ հաւատացեալ փափաքի Աստուծոյ ընծայ մատուցել որպէս քաւութեան նոխազ, երկիրէն ծնած այդ անիծեալ անասունը օրհնուած աղով կը մաքրուի ու ատակ կ՛ըլլայ ընծայ բերողին փոխարէն Աստուծոյ նուիրուելու: Գրիգոր Տաթեւացին (14-րդ դար) աղօրհնէքի մասին հարցումի մը պատասխանելով` իր «Գիրք հարցմանց»ին մէջ հաստատած է, թէ` «Գրիգոր Լուսաւորիչ ի՛նք կարգեց աղի օրհնութիւնը» («Գիրք Հարցմանց», էջ 658):

Ներսէս Շնորհալի հայրապետը աղօրհնէքը անհրաժեշտ կը նկատէ մատաղին համար: Հետեւաբար, առանց օրհնուած աղի, կարելի չէ Տիրոջ ընծայ մատուցել, որովհետեւ միայն «մաքրութեան օրինակ» դարձած աղով է, որ կրնայ անիծեալ որեւէ անասուն արժանի դառնալ ընծայաբերուելու Տիրոջ:

Բ.- Մատաղ: Մատաղն ու մատաղ նուիրելու սովորութեան Հայ եկեղեցւոյ մէջ ներմուծման ճշգրիտ թուականը չենք գիտեր, սակայն աւանդութեանց վրայ հիմնուելով եւ մեր սուրբ հայրերուն գրականութենէն քաղելով` կ՛եզրակացնենք, թէ մատաղ նուիրելու սովորութիւնը մեզի հասած է կա՛մ Գրիգոր Լուսաւորիչի օրերէն եւ կա՛մ նախաքրիստոնէական շրջանէն, որ Գրիգոր Լուսաւորիչ հայրապետին կողմէ քրիստոնէականացուած է: Ասոր մասին Ս. Ներսէս Շնորհալի կարծիք կը յայտնէ` ըսելով, թէ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ մատաղի օրհնութեան կարգը Հռոմի եկեղեցիէն առած եւ մեզի աւանդած է:

Գրիգոր Տաթեւացին (արեւելեան վարդապետներէն) մատաղ բառին ծիսական ստուգաբանութեան մասին խօսելով` ըսած է. «Մատաղին ստուգաբանութիւնն է մատո՛-աղ, (աղ մատուցել)»: Ասկէ բնականաբար կը հետեւցնենք, թէ մատաղ բառը ո՛չ թէ նուիրուած ոչխարին համար ըսուած է բունին մէջ, այլ մատո-աղ բառը դարերու ընթացքին ժողովուրդին լեզուին վրայ գլորուելով փոփոխութեանց ենթարկուելով` ստացած է արդի իմաստը, որ կ՛ակնարկէ որպէս ուխտ բերուած ոչխարին կամ այլ անասունի (աքլոր եւ այլն…) փոխանակ օրհնուելու բերուած աղին:

Մատաղին ծագումը շատ հին է եւ նմանութիւնն է ագապին (սիրոյ ճաշ), որ դարերու ընթացքին զանազան փոփոխութեանց ենթարկուելով` պահուած է հայ ազգին մօտ մեզի ծանօթ մատաղ ձեւին տակ: Սակայն նոյնը չեն մատաղին ու հրէական ագապին պատրաստութեան ձեւերն ու արարողութիւնները, որուն մասին կը վկայեն թէ՛ Շնորհալին եւ թէ՛ բոլոր հայ վարդապետները, որոնք մատաղին մասին խօսած են: Ս. Ներսէս Շնորհալի հայրապետը մատաղի սովորութիւնը Լուսաւորիչին կը վերագրէ:

Ս. Ներսէս Շնորհալի հայրապետ մատաղը բաժնած է երեք տեսակներու, որոնցմէ վերջին երկուքը Տաթեւացին եւս կը հիմնաւորէ:

Ա.- Զատիկի մատաղ, որուն ընթացքին քահանան պէտք է աղը օրհնէ, օրհնուած աղը ոչխարին կերցնելէ ետք, անասունը պէտք է մորթուի, իսկ անկէ ետք պէտք է անպայման քահանային բաժինը տրուի:

Բ.- Տեառնական մատաղ, այսինքն` Աստուծոյ ուխտուածը կամ նուիրուածը: Դարձեալ նոյն բանը ընելէ ետք, միսը տալ աղքատներուն եւ կարիքաւորներուն, որպէսզի այդ ուխտը հաճելի ըլլայ Աստուծոյ առջեւ:

Գ.- Ննջեցելոց մատաղ: Որուն մէջէն քահանային բաժինը տալէ ետք, նախապատուութիւնը պէտք է տրուի անօթիներուն, աղքատներուն եւ կարօտեալներուն, ապա, աւելնալու պարագային, ազգականներու եւ բարեկամներու:

Գ.- Խաղող: Խաղողը որպէս պտուղներուն մէջէն օրհնեալն ու նախապատուուածը, որպէս միակ բաղադրիչը Քրիստոսի արեան գոյակերպուող գինիի նիւթին, նախաքրիստոնէական շրջանէն աշխարհի բոլոր քաղաքակրթութեանց մէջ բերքառատութեան եւ բարեկեցութեան խորհրդանիշ եղած է: Եւ որովհետեւ ամրան հասունցող առաջին պտուղներէն է խաղողը, զուգորդուած է Աստուածածինի Վերափոխման տօնին հետ:

Հրէական սովորութեան համաձայն, Տաղաւարահարաց տօնին այգեկութքի եւ երախայրիքի ընծայում կը կատարուէր: Նոյնիսկ հեթանոսական շրջանին Հայաստանի մէջ բերքատուութեան նուիրուած հեթանոսական արարողութեանց ծիսական հիմնական եւ կեդրոնական բաղադրիչը եղած է խաղողը: Քրիստոս իր երկրաւոր առաքելութեան ընթացքին անիծեց չորցած թզենին, սակայն ինքզինք ներկայացուց որպէս որթատունկ, եւ մեզ` Քրիստոսի միացածներս, այդ որթին ճիւղերը (Յհ 15.5): Դարձեալ, Քրիստոս իր կեանքի ընթացքին միշտ պատուած է խաղողը, գինին կամ որթատունկը` որպէս բարի պտուղ (տե՛ս Մտ 7.16), որպէս Աստուծոյ արքայութեան փառքի նշան (տե՛ս Մր 14.25), որպէս վէրքեր բուժող լաւագոյն եւ ընտիր դեղ (տե՛ս Ղկ 10.34) եւ որպէս ամէնէն ուրախ առիթներուն ուրախութիւնը աւելցնող Քրիստոսի կողմէ օրհնուած ըմպելի (տե՛ս Յհ 2.10):

Հետեւաբար Հայ առաքելական Ս. եկեղեցին այս երեք ընծայումներուն համար ունի ծիսական յատուկ արարողութիւններ, որոնք հանդիսաւոր կերպով կը կատարուին Ս. պատարագի աւարտին:

Նախքան Ս. պատարագը, սակայն,  մէկ օր առաջ, ամէնէն առաջ կ՛օրհնուի աղը, որպէսզի ընծայուելիք անասուններուն կերցնելէ ետք, սկսին ոչխարները մորթելու եւ ապա եփելու գործողութեան: Պատարագի աւարտին, մինչ մատաղներն ու խաղողի ողկոյզները կը դրուին խորանին կեդրոնը, յատուկ բաժինով մը կաթողիկոսը կամ եպիսկոպոսը կ՛օրհնէ մատաղն ու խաղողը, որպէսզի անոնցմէ ճաշակողները եւ զանոնք նուիրողները ստանան Աստուծոյ երկնառաք առատ պարգեւները եւ հաճելի դառնան Աստուծոյ առջեւ:

Վերեւ յիշուած մատաղի երեք տեսակները այժմ դադրած են եւ` մոռացութեան աւազեայ էջերուն յանձնուած: Մաշտոցին մէջ մնացած են միայն աղօրհնէքի եւ Տեառնական մատաղ օրհնելու կանոնները: Նաեւ փոխուած է մատաղի պատրաստութեան ձեւերը: Մատաղցուն խորովելու փոխարէն` ներկայիս զայն կը խաշեն: Փոփոխութեանց ենթարկուած են նաեւ մատաղը բաժնելու սկզբունքները, եւ մոռցուած է քահանային տրուելիք բաժինը: Սակայն այս բոլորէն անդին, առնուազն հարկ է պահել Շնորհալիին ալ ընդունած եւ որդեգրած սկզբունքը` նախ եւ առաջ աղքատներուն եւ կարօտեալներուն բաժին հանելով, ապա` ազգականներու եւ բարեկամներու, որովհետեւ մեր Տէրը` Յիսուս Քրիստոս ի՛նք տուաւ մեզի աղքատներուն ու զրկեալներուն հրաւիրելու եւ ճաշ հրամցնելու վարձատրութեան նախաճաշակը: Քրիստոս երկու հազար տարի առաջ տուաւ պատգամ մը` ըսելով. «Երբ ճաշի կամ ընթրիքի հրաւէր կու տաս, մի՛ կանչեր բարեկամներդ կամ եղբայրներդ, ազգականներդ եւ հարուստ դրացիներդ, որպէսզի չըլլայ, որ անոնք ալ քու հրաւէրիդ փոխարէն քեզ հրաւիրեն, եւ այս ձեւով քեզի հատուցում կատարած կ՛ըլլայ: Ընդհակառակը, երբ ճաշկերոյթ կու տաս, կանչէ աղքատներն ու խեղանդամները, կաղերն ու կոյրերը եւ այն ատեն երանելի պիտի ըլլաս, որովհետեւ անոնք փոխարէնը քեզի հատուցանելիք ոչինչ ունին: Եւ գիտցած եղիր, որ քու հատուցումդ պիտի ստանաս արդարներու յարութեան ժամանակ» (Ղկ 14.12-14), որ ի զօրու է մինչեւ այսօր եւ երբեք իր ազդեցութիւնը չէ կորսնցուցած:

ՊՕՂՈՍ ԱԲՂ. ԹԻՆՔՃԵԱՆ