ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆԻ «ԼԻՒՍԻ ԹԻՒԹԻՒՆՃԵԱՆ» ՑՈՒՑԱՍՐԱՀ ՄԻՍԱՔ ԹԵՐԶԵԱՆԻ 80-ՐԴ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԷՍԸ` «ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴ»
«ԵՍ ԻՄ ԱՊՐԱԾ ԺԱՄԱՆԱԿՆ Է, ՈՐ Կ՛ՈՒԶԵՄ ՅԱՒԵՐԺԱՑՆԵԼ»
ԸՍԱՒ ՄԻՍԱՔ ԹԵՐԶԵԱՆ
Միսաք Թերզեան մշտապէս ստեղծագործող այն գեղանկարիչներէն է, որ անկախ ամէն ինչէ` իրենց նկարելու օրն ու ժամերը ունին հաստատուած, եւ ինչ որ ալ պատահի, երբեք չեն խախտեր նկարելու կարգը: Այդ մէկը կարծես նման է ծէսի` 35 տարի շարունակ նոյն օրը, նոյն ժամերուն մտնել արուեստանոց, ըսել է թէ` տարբեր աշխարհ մը ու ապրիլ այդ աշխարհի օրէնքներով: Այդ մէկը հնարաւորութիւն կու տայ գեղանկարիչին ոչ միայն մշտապէս մնալու պատրաստ վիճակի մէջ, այլ նաեւ` շատ նկարելու եւ մէկուկէս տարին մէկ անգամ ցուցահանդէս ունենալու:
17 մարտին «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահին մէջ պիտի բացուի Միսաք Թերզեանի` թիւով 80-րդ ցուցահանդէսը, որ ան անուանած է «Վերածնունդ»: Գեղանկարիչը նոր կեանք տուած է 1989-ին Ամերիկա տեղափոխուելու ժամանակ նաւուն մէջ այրած իր 104 նկարներէն մէկ մասին: Թէ ի՛նչ ցաւ ու կորուստի զգացողութիւն կրնայ ունենալ գեղանկարիչ մը, երբ հրդեհի զոհ կը դառնան իր ստեղծագործութիւնները, երեւի միայն ինք` նկարիչը գիտէ: Յայտնի է միայն, որ Միսաք Թերզեան չէ կրցած յաղթահարել այդ զգացողութիւնը եւ փափաքած է անպայման նորէն կեանքի կոչել կորսուած նկարները: Ան այդ գործերուն պահպանուած լուսանկարներուն հիման վրայ կարճ ժամանակի ընթացքին վերականգնած է գեղանկարներուն մէկ մասը, եւ անոնք, իբրեւ վերածնած ստեղծագործութիւններ, պիտի յանձնէ արուեստասէրի դատին: Ատոնց քով կան նաեւ նոր շրջանի` բացառապէս վերջին երկու տարուան գործեր, որոնց մէջ Միսաք Թերզեան հաւատարիմ մնացած է իր դաւանած գեղանկարչական ուղղութեան` կիսավերացականութեան…
Ցուցահանդէսէն առաջ մենք հանդիպում ունեցանք Միսաք Թերզեանին հետ: Ստեղծագործական խնդիրներու մասին խօսելէ զատ, հնչեցին նաեւ մտահոգութիւններ, որոնք թերեւս յոբելենական այս ցուցահանդէսին առթիւ չ՛արժեր տպագրել, բայց մէկ տողով ըսենք, որ անոնք կը վերաբերին արուեստագէտներու ոչ ճիշդ գնահատականին` թէ՛ միութիւններու, թէ՛ առհասարակ հասարակութեան կողմէ: Անձամբ ինք` Միսաք Թերզեան կ՛ըսէ, որ իր աշխատանքները գնահատողները աւելի շատ օտարներն են, քան` հայերը: Սակայն խօսքը չի վերաբերիր անշուշտ «Համազգային»ին, որուն ցուցասրահին մէջ ալ Միսաք Թերզեան ահա կը ներկայանայ անհատական ցուցահանդէսով: Ի դէպ, առաջին անգամ չէ, որ ան կը ցուցադրուի «Լիւսի Թիւթիւնճեան» ցուցասրահին մէջ. ան տարբեր առիթներով այս յարկի ներքոյ մասնակցած է խմբային ցուցադրութիւններու:
«ԱԶԴԱԿ».- Ցուցահանդէսը, փաստօրէն, «Վերածնունդ» կը կոչուի, որովհետեւ դուք կեանք տուած էք կարգ մը գեղանկարներու:
ՄԻՍԱՔ ԹԵՐԶԵԱՆ.- Այո, բայց նոր գործեր ալ պիտի ցուցադրուին:
Կը ներկայացուին հիմնականը 2009-ի, 2010-ի եւ 2011-ի նկարներ:
Մնացածը 1984-1989 թուականներուն ստեղծուած, կրակի զոհ դարձած եւ այսօր վերականգնուած գեղանկարներն են: Անշուշտ 104 ածխացած գործերէն բոլորը չէ, որ կրցայ վերականգնել, բայց մաս մը, անոնք, որոնք շատ կը խօսին սրտիս, ուզեցի անպայման վերականգնել: Եւ երեք տարի յարատեւ աշխատանքի շնորհիւ կրցայ լոյս աշխարհ բերել անոնք:
Շատ մեծ ցաւ եւ տառապանք էր այդ նկարներուս կորուստը, միշտ այդ նկարները միտքիս մէջն են, սակայն ներկայ չեն, գոյութիւն չունին, ածխացած են. միտքս հանգստացնելու համար ուզեցի կրկին նկարել:
«Ա.».- Այդ շրջանին` 1980-ականներուն, ի՞նչ ժանրի մէջ էիք, տարբե՞ր էր ձեր այսօրուայ ուղղութենէն:
Մ. Թ.- Արդէն այդ շրջանին իմ ոճս գրեթէ յայտնուած էր, եւ ցոյց կու տար ներկայի ոճը:
«Ա.».- 80 ցուցահանդէս ունենալը փոքր թիւ մը չէ այս օրերուն…
Մ. Թ.- Մտածեցի, որ այնքան ատեն, որ ողջ եմ, կրնամ, կ՛աշխատիմ, ինչո՞ւ համար չնշեմ այդ թիւը, հպանցիկ թող չանցնի: Յուսամ` 90-րդն ալ կը նշեմ, 100-րդն ալ… Եւ յուսամ` շատ ժամանակ չ՛առներ: Իմ վերջին ցուցահանդէսս, որ «Հայկազեան» համալսարանի ցուցասրահին մէջ ըրի, 2008-ին, թիւով 52-րդն էր, չորս տարուան մէջ 28 ցուցահանդէսի մասնակցած եմ, կը կարծեմ, որ փոքր թիւ մը չէ եւ կ՛արժէ նշել: Խօսքը ե՛ւ հաւաքական, ե՛ւ անհատական ցուցահանդէսներու մասին է: Բայց ըսեմ նաեւ, որ ցուցահանդէս մը կազմակերպելը շատ ջանք ու աշխատանք կը խլէ. միայն գծել չէ, հազար ու մէկ կազմակերպչական հարց կայ, որ աւելորդ ժամանակ կը խլէ, կը յոգնեցնէ:
«Ա.»- Առաջին ցուցահանդէսէն մինչեւ այսօր ի՞նչ փոխուեցաւ ձեր ժանրին մէջ:
Մ. Թ.- Շատ բաներ փոխուեցան: Երբ իմ առաջին շրջանի գործերուս կը նայիմ, այսօրուան սկսնակ նկարիչներու գործերուն կը նմանցնեմ, որովհետեւ ո՛չ գիծ ունէի, ո՛չ գոյն, ո՛չ ուղղութիւն, ո՛չ ճամբայ… Բան մը չունէի, միայն իղձ կար` ստեղծագործելու:
«Ա.».- Ուրկէ՞ եկած է այդ իղձը:
Մ. Թ.- Իմ հայրս տպագրատուն ունէր, եւ ես պզտիկ տարիքէս կը հետեւէի հօրս գործին` տպարանի մէջ, ուր կը տպագրուէին բազմաթիւ արուեստագէտներու պատկերագիրքեր: Այն ժամանակ պատկերագիրք տպագրելը շատ տարբեր էր. գործերը կը բերուէին տպարան, կը նկարուէին, այնուհետեւ գունաբաժանում տեղի կ՛ունենար, գոյնի զտում եւ այլն… Այսօր է, որ ամէն ինչ թուային թեքնիքով է… Եւ մեր տպագրատուն կը բերուէին Գառզուի, Շարթի, Պզտիկեանի, լիբանանցի բազմաթիւ հեղինակներու գործերէն:
Այդ բոլորը դիտելով` բարի նախանձ կը յառաջանար իմ մէջս, ես ալ կ՛ուզէի գծել… Բայց ի ծնէ, վստահաբար, բան մը եղած է, որ այդ աշխատանքները տեսնելով` մէջս կ՛արթննար ստեղծագործելու մղումը: Օրինակ, իմ եղբօրս չհետաքրքրեց ատիկա, ոչ ալ` իմ զաւակներուս:
1968-ին վկայուեցայ Կիւվտերի դպրոցէն: Առաջին գործս, որ ըրի, գորգի վրայ հիւսուեցաւ եւ ֆրանսական դեսպանատան պարտէզներուն մէջ ցուցադրուեցաւ: Իսկ գծել սկսած եմ շատ աւելի կանուխ, բայց ոչ` ցուցադրուելու նպատակով, քանի որ իմ հայրս շատ դէմ էր, որ ես գծագրիչ դառնամ: Ան կը ճանչնար բազմաթիւ գեղանկարիչներ, որոնք շատ թշուառ վիճակի մէջ էին: Անոնցմէ մէկը Շարթը եղած է, որ նոր մահացաւ Փարիզի մէջ: Ի հարկէ, հետագային շատ փառքի ու յաջողութեան հասաւ, սակայն անոր ստեղծագործական կեանքի սկիզբը շատ դժուար եղած է, եւ իմ հայրս ատոր ականատեսներէն էր: Հայրս փափաքեցաւ, որ ես իր հիմնած արհեստին մէջ մտնեմ: Ամուսնանալէ, զաւակ ունենալէ ետք զգացի, որ ազատ ժամեր կ՛ունենամ, ըսի` ինչո՞ւ իմ սիրած գործս չշարունակեմ:
«Ա.».- Արուեստի աշխարհին մէջ մշտապէս ըլլալը ինչպէ՞ս կ՛ազդէ ձեր կենսակերպին վրայ:
Մ. Թ.- Շատ կ՛ազդէ: Չի ձգեր թէ՛ հոգեպէս, թէ՛ ֆիզիքապէս ծերանալ: Արդէն տարիներ է` երբ որ արուեստանոցս կը մտնեմ, երաժշտութիւնը կը դնեմ, դուրսի աշխարհը կը մոռնամ իր բոլոր ցաւերով, աղմուկով, ջղայնութեամբ, անկրթութեամբ: Ամէն ինչը կը մոռնամ, տարբեր աշխարհի մէջ կը մտնեմ: Այդ մէկը շատ կ՛օգնէ ապրելու:
«Ա.».- Իսկ ի՞նչ թուլութիւն ունիք արուեստագէտներուն բնորոշ` ծխել, պոհեմ եւ այլն…
Մ. Թ.- Ես միշտ խնդիր ունիմ ժամանակին հետ կապուած եւ հաւատացած եմ, որ կեանքը այնքան կարճ է, որ չ՛արժեր ժամանակ վատնել` լուցկի վառելու, գլանիկի մոխիրը թափելու… Ես ատոր ժամանակը նոյնիսկ չունիմ: Օրս կարճ է, եւ եթէ օրս 48 ժամ ըլլայ, նորէն քիչ է:
«Ա.».- Ձեւով մը փակուած կը մնաք այդ աշխարհին մէջ, հապա ուրկէ՞ կու գան զգացողութիւնները, որոնք յետոյ նկար կը դառնան:
Մ. Թ.- Միայն մէկ օր է, որ փակուած կը մնամ, միւս օրերը այս կեանքի մարդն եմ, կ՛աշխատիմ, կը դիտեմ, զգացողութիւններ կ՛ունենամ, ամէն մէկ օր տարբեր արդիւնք կու տայ, ամէն զգացում տարբեր արդիւնք կ՛ունենայ: Բան մը կը տեսնեմ, մտքիս մէջ կը մնայ, տեսածէս ոչ մէկ բան կը կորսուի, ետքը ատոնք տարբեր ձեւերով կ՛արտայայտուին, յանկարծ կը վերյիշեմ… Ապրումներն են, որ կ՛ուզես փոխանցել: Ես իմ ապրած ժամանակս, իմ ապրած պայմաններս, ինծի հետ պատահածն է, որ կ՛ուզեմ յաւերժացնել… Այս վերջին երկու տարիներուն երաժշտութեան նիւթի շուրջ գծագրութիւններ ունիմ: Կը կարծեմ, որ եթէ երաժշտութիւնը չըլլար, չէի կրնար գծել: Կը կարծեմ, որ եթէ խուլ ըլլայի, պիտի չկարենայի գծել…
«Ա.».- Բայց խուլ մարդիկ երաժշտութիւն ստեղծած են…
Մ. Թ.- Կարծեմ` տխուր երաժշտութիւն եղած է այդ: Չեմ կարծեր, որ ուրախ ըլլայ… Երաժշտութիւն մտիկ ընելը տարբեր ապրում, տարբեր զգացողութիւն կու տայ, կը մղէ լաւատեսութեան: Ես միշտ ուրախութիւնը ուզած եմ ցոյց տալ, կեանքին լաւ կողմերը: Եթէ կէս գաւաթ ջուր կայ սեղանին վրայ, ես չեմ ըսեր` գաւաթին կէսը պարապ է, կ՛ըսեմ` կէսը լեցուն է: Լաւատես եմ: Կեանքին մէջ կէսը տխուր է, կէսը` ուրախ: Ես տխուրը կը մոռնամ, ուրախը կը պահեմ: Ինչո՞ւ համար պիտի տխրիս, երբ կը տեսնես, որ կեանքը շատ կարճ է, չ՛արժեր նեղուիլ շատ մը բաներու համար:
«Ա.».- Դուք այս խորհուրդը միշտ կու տա՞ք մարդոց:
Մ. Թ.- Մարդիկ տարբեր են, կրնան ընդունիլ կամ չընդունիլ… Ամէն մէկը իր մտածելակերպը ունի, բայց եթէ ընդունին ասիկա, շատ աւելի օգտակար կ՛ըլլայ իրենց համար:
«Ա.».- Ձեր քով շա՞տ կու գան գծագրիչներ, մանաւանդ` երիտասարդներ:
Մ. Թ.- Ո՛չ, եւ պատճառը նորէն իմ քիչ ժամանակ ունենալս է: Ես արուեստագէտ բարեկամներ ունիմ, բայց քով քովի չենք կրնար գալ, եւ միայն ցուցահանդէսներու բացումին կը հանդիպինք:
Երկրորդ խնդիրն ալ կայ` արուեստի մէջ զիրար չհաւնելու խնդիրը: Դժբախտաբար ոչ մէկ արուեստագէտ այսօր միւսը կը հաւնի:
Բայց ամէն պարագայի, երբեմն կու գան երիտասարդները, կ՛ուզեն դիտել, բան մը առնել թեքնիքէն…
«Ա.».- Ամերիկա մեկնելու ճանապարհին էր, որ նկարները այրեցան, Ամերիկա որքա՞ն մնացիք եւ ի՞նչ տուաւ Ամերիկան ձեզի:
Մ. Թ.- Ես Ամերիկա մօտ հինգ տարի մնացի` 1989-1994 թուականներուն: Ամերիկան նոյնպէս ազդեց վրաս: Մեծ գործեր ընելու նետուեցայ: Ինք` Ամերիկան կը մղէ ամէն ինչը մեծ չափերով տեսնելու, զգալու: Այսօր բազմաթիւ գործեր կ՛ընեմ, որոնք կը կախուին, կը ցուցադրուին շատ մեծ տարածքներու վրայ: Բայց մեծ տարածքներու վրայ դրուելիք գործերու կառուցուածքին պէտք է շատ ուշադրութիւն ընել, ո՛չ մէկ գիծ, ո՛չ մէկ գոյն պատահական պէտք է ըլլայ:
Ամերիկայէն ետք էր, որ իմ գծագրութիւններուս մէջ մտաւ զոյգի նիւթը: Ամերիկա առաջին տարին գտնուելուս ժամանակ յանկարծ ծանօթ արուեստագէտ Ճեքսըն Փոլոքի գործերուն մէջ զոյգեր նշմարեցի: Ինք` Փոլոք, ծանօթ է, որ առանց հաշուարկի կը նկարէր, ան, օրինակ, ներկին տուփը տակէն կը ծակէր եւ կը թափէր կտաւին վրայ, եւ ինչ պատկեր որ ստացուէր, ատիկա իր գործը կը նկատուէր: (Խօսքը ամերիկեան յառաջապահական արուեստի առաջատարներէն Ճեքսըն Փոլոքի մասին է, որ 1956-ին զոհ գացած է ինքնաշարժի արկածի,-«Ազդակ»): Եւ յանկարծ իր այդ խառն գիծերուն մէջ զոյգեր տեսայ: Կրնայ ըլլալ , որ ուրիշ մէկը այլ պատկեր կը տեսնէ, ես ատիկա տեսայ: Այդ զոյգին գաղափարին շուրջ է, որ կը դառնան իմ նիւթերս:
«Ա.».- Ատիկա ձեւով մը սիրո՞յ գաղափարն է:
Մ. Թ.- Ո՛չ: պարտադիր չէ: Զոյգի գաղափարն է: Գծանկարներուս մէջ կայ նաեւ սիրոյ նիւթը: Կայ մայրութիւնը: Ռոտենին` համբոյր պատկերող արձանին իմ վերարտադրութիւնս ըրած եմ 1984-ին, որ այրեցաւ, նորէն վերարտադրած եմ: Ուրիշ տարբերակ մըն ալ ըրած եմ Ռոտենի համբոյրէն, որ պիտի ցուցադրուի ցուցահանդէսին` «Տը Ռոտըն քիս» կը կոչուի: Իսկ թերեւս նիւթերուս մէջ շատ կան երաժշտութեան առնչուող պատկերներ, տրամադրութիւններ… Տարիներու ընթացքին զոյգերը պակսեցան, երաժշտութիւնը աւելցաւ:
«Ա.».- Յաջորդը ի՞նչ կ՛ըլլայ, մօտաւորապէս գաղափար ունի՞ք:
Մ. Թ.- Երբե՛ք: Կեանքը, օրը կը տանին զիս իմ թէ՛ ուղղութեանս, թէ՛ նիւթերուս զարգացումներուն:
«Ա.».- Կրնա՞յ ըլլալ, որ բացարձակ վերացականութեան երթաք…
Մ. Թ.- Ես վերացականութեան գացի 2007-ին, մտայ բացարձակ վերացական ոճի մէջ եւ տեսայ, որ զիս չի հետաքրքրեր, բայց կրնամ ըսել, որ իմ նկարչութեանս զարգացման հերթական տրամաբանական փուլն էր այդ, պէտք էր, որ անցնէի այդ շրջանը: Չես կրնար այսօր ժողովուրդին բացատրել, որ ասիկա ասոր եղափոխութիւնն է, շատ ալ չ՛ընդունիր արուեստասէրը, ան գիտէ քեզ քու ոճիդ մէջ եւ կ՛ուզէ ատիկա տեսնել: Բայց ինծի համար կարեւոր էր այդ շրջանը անցնիլը: Ետքը վերադարձայ իմ ժանրիս` կիսավերացականութիւն, ֆիկիւրաթիւ, էքսթրեսիոնիզմ: Կիսավերացականութիւնը ձեւով մը կարելի է ըսել` իմ ստեղծած ժանրս է:
«Ա.».- Արշիլ Կորքին ազդա՞ծ է ձեր վրայ:
Մ. Թ.- Ուրիշ արուեստագէտներ ալ, հիմնականը` արեւմտեան գեղանկարիչներ ազդած են, Արշիլ Կորքիի ազդեցութիւնն ալ եղած է: Անհասկնալի, խորհրդաւոր բան մը ունի Արշիլ Կորքիի արուեստը: Անոր նկարներուն մէջ իրականութիւնն է, որ պատկերուած է, սակայն` ոչ իրական ձեւերով, ըսենք` տան մէջ սեղան դրած է, սակայն դուն այդ սեղանը չես տեսներ եւ նման բաներ… Ան ի՛ր ձեւով նկարած է իրականութիւնը: Լիբանանեան մակարդակով Փոլ Կիրակոսեանը ազդած է, հայրենի արուեստագէտներէն Սարեանը` իր գոյներով: Ես Երեւանի պատկերասրահներուն մէջ դասական գործեր տեսայ, որոնք շատ ալ չխօսեցան իմ սրտիս: Տխրութիւն տեսայ անոնց մէջ, խորհրդային վարչակարգը ազդած է գեղանկարիչներուն վրայ եւ շատ ալ ուրախ բաներ չեն գծած… Սակայն նոր սերունդին մէջ կան լաւ գեղանկարիչներ, որոնք շատ լաւ գործեր կ՛ընեն:
«Ա.».- Պարոն Թերզեան, ինչպէ՞ս կը վերաբերիք կերպարուեստի միջազգային աճուրդներուն:
Մ. Թ.- Գիտէք` շատ չեմ հետեւիր, շատ ալ չեմ հաւատար այդ աճուրդներուն ընթացքին տրուած գնահատականներուն: Սակայն դէպքեր գիտեմ, որ ըսենք, գեղանկարիչ մը շէյխի մը ըսած է` ես քեզի հինգ նկար կը նուիրեմ, միայն թէ այս ինչ հեղինակաւոր աճուրդի ժամանակ բարձր գին առաջարկէ իմ նկարիս, եւ այդպէս, նկարին գինը ինքնաբերաբար բարձրացած է: Կը կարծեմ` զանազան շահեր կան այդ աճուրդներուն ընթացքին: Գործեր կան, որոնք արժէք չունին, բայց բարձր գինով կը վաճառուին: Բանի մը մէջ ալ համոզուած եմ, որ արուեստի իսկական գործ ստեղծած հեղինակը շատ ալ չ՛ուզեր դիւրին-դիւրին բաժնուիլ իր նկարէն եւ անիկա տանիլ աճուրդի դնել:
«Ա.».- Եւ աւարտին` ի՞նչ է ձեզի համար այս սրահին մէջ ցուցադրուիլը:
Մ. Թ.- Ես հարազատ կը նկատեմ այս ցուցասրահը, մանաւանդ որ գեղարուեստական յանձնախումբի անդամ եմ եւ իմ ցուցասրահիս պէս կը զգամ հոս: Հպարտ եմ հոս ցուցադրուելուս համար: Կ՛ուզեմ շատ աւելի արժեւորուի այս ցուցասրահը, մարդիկ չ՛ըսեն` Պուրճ Համուտի մէջ է եւ կասկածանքով վերաբերին, խօսքը մանաւանդ տեղացիներու մասին է: Պուրճ Համուտը քիչ մը սահուն չի հնչեր անոնց համար, կը կարծեն, թէ հոս պիտի կորսուին: Մինչ այդ ընդամէնը քանի մը վայրկեանի հեռաւորութեան վրայ է տեղական բազմաթիւ այլ ցուցասրահներէ: Քիչ մը անդին այլ ցուցասրահներ եւս կան, այլ կեդրոններ, ուր հազարաւոր մարդիկ կ՛երթան:
Երբ տեղացիի մը ըսես, որ Պուրճ Համուտի մէջ պիտի ցուցադրեմ, կ՛ըսեն` ինչո՞ւ հոն, հեռո՞ւ չէ: Ես ալ կ՛ըսեմ, որ երբ մէկը արուեստը կը սիրէ, ուր ալ ըլլայ, կ՛երթայ: Եւ հրաւիրատոմսին վրան ալ քարտէսը դրի, թող իմանան տեղը, թող գան: Այսօր տեղը չէ, որ ցուցահանդէսի մը արժէքը կը բարձրացնէ, կամ` կ՛իջեցնէ: Ընդհակառակը, հոս տեւաբար ցուցահանդէսներ ընելով` մենք պիտի արժեւորենք Պուրճ Համուտը:
Հարցազրոյցը վարեց՝ ԱՆՈՒՇ ԹՐՈՒԱՆՑ