ՎԱՐԴԱՆ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆԻ ՎԵՐԱԾՆՈՒՆԴԸ

Գրողի մը լոյս տեսած գիրքերը կամ մամուլի էջերուն ցրուած գործերը հաստափոր հատորի մը մէջ ամփոփելու նախաձեռնութիւնը ձեւով մը կարելի է նկատել տուեալ հեղինակին վերածնունդը: Մա՛նաւանդ երբ ան նման հոգածու վերաբերումի կ՛արժանանայ յետ-մահու, իր անակնկալ մահէն երկար տարիներ ետք:

1989-ին, 39 տարեկան հասակին, անողոք հիւանդութեան հետեւանքով վաղաժամօրէն մահացած պատմավիպագիր Վարդան Գրիգորեանի «Պատմավէպեր» անուն ծաւալուն հատորին (702 էջ) լոյս ընծայումը, այս առումով, արժանի է յատուկ ուշադրութեան` ամբողջականօրէն ճանչնալու համար այս տարաբախտ արձակագիրին բացառիկ արժէքն ու ստեղծական վաստակը: Հազիւ տասը տարիներու վրայ երկարած կարճատեւ, բայց հարուստ վաւերական ժառանգութիւն մը, որ սկսաւ 1981-ին լոյս տեսած «Յաւերժական վերադարձ» ինքնատիպ պատմավէպով, իր տիպարային, կառուցային, ոճային եւ հոգեբանական-իմաստասիրական հասունացումը ապրեցաւ հայ ժողովուրդի ներկայի սպառնալիքները 11-րդ դարու պատմական փորձառութեան ուսանելի լոյսերով ու դասերով ընթերցած «Դար կորստեան» (1985) գլուխ-գործոցով եւ իր գեղարուեստական կատարելութիւնը նուաճեց «մեծ գաղափարներ»ու գրականութիւն ստեղծելու արդար փառասիրութիւնը իր գագաթնակէտին բարձրացուցած «Մանյա արք» (1988) կարապի երգով:

Ազգային, պատմական, հոգեբանական, իմաստասիրական խոր յագեցուածութեամբ լիացած եւ կարճ ժամանակաշրջանի մը մէջ հեղինակին ինքնուրոյն դէմքն ու անձնադրոշմ ձեռագիրը պայծառակերպած երեք յաւերժահունչ պատմավէպեր, որոնց, անկասկած, պիտի յաջորդէին Վարդան Գրիգորեանի գրական նպատակասլաց երթը նոր բարձունքներու առաջնորդելու կոչուած քանի՜-քանի՜ անկատար ծրագիրներ: Ծրագիրներ` որոնք այնպէս ալ մնացին գրական երազանքներ, երբ անգութ հիւանդութիւնը եկաւ վերջ դնելու իր ստեղծագործական ուժերու ծաղկման տարիքն ու տարերքը ապրող այս գեղագէտ արձակագիրի դժբախտ կեանքին: Այնուամենայնիւ, պէտք է խոստովանիլ, որ հակառակ եղերաբախտ գրագէտի անժամանակ մահուան առաջացուցած խոր սուգին, գրականագէտները Վարդան Գրիգորեանի վաստակին մօտեցան ամենայն պատասխանատուութեամբ` բարձր գնահատելով տասը տարուան ընթացքին գեղարուեստական հասուն եւ դարերու քննութեան դիմացող եզակի արժէքներ ստեղծած ըլլալու անոր տաղանդը:

Կ՛արժէ յատուկ ուշադրութեամբ կարդալ մասնագիտութեամբ պատմաբան Վարդան Գրիգորեանի «Դար կորստեան» հրաշալի պատմավէպը եզրափակած եւ քովի սիւնակներով հիւրընկալուած հատուածը, համոզուելու համար, որ այս տաղանդաւոր արձակագիրը ո՛չ միայն ի վերուստ օժտուած է պատմական ճշմարտութիւնը, անհերքելի դէպքերը, դէմքերն ու դարաշրջանի հոգեբանութիւնը ճիշդ գնահատելու խոր ճանաչողութեամբ, այլեւ` Մարդ-Ժամանակ փոխյարաբերութիւնները ապագայատեսիլ արդիականութեամբ կշռադատելու անվիճելի հմտութեամբ, համոզչականութեամբ եւ հոգեբանական-իմաստասիրական ընդհանրացումներ վերհանելու պատմաճանաչողական համապարփակ աշխարհահայեացքով:

Իր անդրանիկ վէպին` «Յաւերժական վերադարձ»ի համար Մարկոս Աւրելիոսի«Խորհրդածութիւններ»էն իբրեւ բնաբան ընտրած տողերը խօսուն են ըստ ամենայնի,- «Ով տեսնում է ներկան, նա տեսել է ամէն ինչ` ժամանակի յաւիտենական հոսքում անցած-գնացածը եւ այն ամէնը, ինչ դեռ լինելու է»:

Մա՛նաւանդ` «ինչ դեռ լինելու է»: Ահա թէ ինչու Վարդան Գրիգորեանի համար պատմական անցեալը եւ ներկան խոր եւ բազմակողմանի քննարկման ենթարկելու գեղարուեստական ծրագիրը ինքնաճանաչման, ինքնութեան եւ ցեղին ոգիի յայտնագործման զսպանակ է եւ մեկնակէտ` հասնելու համար գալիքը լուսաւորելու կոչուած ցեղին դարաւոր ոգիին: Այս առումով` գաղափարաբանական շիկացումով ոսկիացած տոկուն ստեղծագործութիւն է վիպասանին «Դար կորստեան»ը, քառասունհինգ տարիներու վրայ երկարող ցեղին ոգիին յուշապատումը, որուն գլխաւոր հերոս Գայլ Վահանի հոգեբանութիւնն ու ողջ էութիւնը նոյնքան համահունչ են մեր խայտաբղէտ օրերուն, որքան անցեալի տխրայիշատակ ժամանակներուն: Արծաթասիրութիւն ու խուճապի հոգեբանութիւն, ազգադաւութիւն ու բարոյական կուրութիւն, ճակատագիրին չկարենալ յաղթելու եւ կորուստի գաղափարին հետ չկարենալ հաշտուելու անսակարկ յամառութիւն, դուք ըսէք` անմնացորդ հայրենասիրութիւն, որ մինչեւ շունչ վերջին «միայն իրեն ծնած այս մի կտոր հողի անմահութեանն է հաւատում»:

Ս. ԿԻՐԱԿՈՍԵԱՆ

 

ԴԱՐ ԿՈՐՍՏԵԱՆ

Մի՞թէ պրծում չկայ ձայներից ու տեսիլներից: Ապաշխարութեան գիշերը ձգուել է կեանքի պէս երկար, կրկի՞ն պէտք է անցնի Հոգեաց վանքից Անի ձգուած ցաւատանջ ճամբան: Նահատակները շփոթ բանակներով ելնում, առաջն են կանգնում: Ահա Հոգեաց վանքում մորթուած միաբանները, հայրն ու եղբայրները, Ծաղկոցաձորի, Հուրաստանի կիրճի ու Դուինի ճակատամարտերի քաջերը, Սմբատը, Վահրամ Պահլաւունին… Ձայները պատէպատ խփւում, թափւում են գլխին: Կանչում են իրեն, ասում են. «Բաւական է, եկ ու խառնուիր մեր զօրաւոր բանակին»: Հոծ շարքերը սեղմւում ու ճամբայ են բացում մօտեցող վեհաշուք կնոջ առաջ: Աստուա՜ծ իմ, մայրն է, շուրջը նայում` իրեն է փնտռում: Զուր է փորձում գլուխը թաղել վերմակի տակ, մօր ամենատես  ձեռքերը գտնում, մեղմօրէն սահում են դատարկ ակնակապիճների վրայով: «Բաւական է, յոգնել ես, զաւակս,- ականջներում հնչում եւ չի մարում հարազատ ձայնը,- տուն դարձիր»: Ինչպէ՞ս հեռու վանի սիրելիներին, ինչպէ՞ս լքի նրանց: «Մի շտապիր,- շշնջում է սրտապնդուած վերմակը,- չէ որ վերջին գիշերդ է, միակը, որ քոնն է: Քեզ էլ ինչ Անին, չէ որ սպառւում է ժամանակդ, քոնն արդէն նրանք են, որ եկել կանչում են անցեալից: Վայելիր վերջին ժամիդ հանգիստը: Պայքարն այսուհետ ապրողներինն է, ոչ ոք այլեւս չի սպասում, ոչ ոք այլեւս չի յիշում քեզ: Հողմի հետ եկաւ ու հողմի հետ անցաւ ժամանակդ: Ծառերը ծաղկեցին, բայց տերեւ ու պտուղ չտուեցին, չորացան ու մեռան: Ետ դարձիր փափուկ մահիճը, գլուխդ դիր բարձին եւ լսիր միալար երգը կեանքի ու մահուան: Թող գոնէ վերջդ խաղաղ լինի»:

Չէ, Գայլ Արշաւիրը երբեք բացուող օրից գլուխը չի թաքցրել վերմակի տակ, աւելի քան քառասունհինգ տարի, այն օրերից ի վեր, երբ Հոգեաց վանքի տանիքն էր բարձրանում Աստծոյ Միածին Որդու երկրորդ գալուստը տեսնելու միամիտ յոյսով, միշտ էլ ծեգը ոտքի վրայ է դիմաւորել: Շխկացրել է դուռը երէկուայ երեսին եւ ընդառաջ գնացել բացուող օրուան: Ամէն գիշեր հիւանդ ու յուսահատ է անկողին մտել, բայց առաւօտեան զինուորի օրինապահութեամբ ոտքի կանգնել` ցաւն ու յոգնութիւնը թողած մահճին: Կեանքում ամէն ինչից առաւել ցաւն ատեց, բայց կեանքում միայն ցաւից սիրուեց: «Ոչ թէ ես, այլ դու գտար ինձ,- կրծքի տակ խլրտում է ցաւը,- քեզ ով էր ասում` ժխտէիր խաչն ու Տիրոջ Միածին Որդու քաւութիւնը եւ շալակդ առնէիր ցեղիդ մեղքը: Մերժեցիր խաչեալի հազարամեայ հաւատը, բայց ինքդ էլ խաչ ելար, ջուր կոչեցիր նրա թափած արիւնը, բայց ինքդ էլ ջրի փոխարէն արիւնդ հեղեցիր: Քեզ ամենաիմաստունն էիր կարծում, բայց սայթաքեցիր նոյն տեղում, մոռացար, որ ազգը չի պատւում սեփական մարգարէներին»:

Միեւնոյն է, կ՛անցնի շեմը, Անի կը գնայ: Ահա ձեռնափայտը կրկին գտել է դուռը, որը կռնատ ուսի ճնշման ներքոյ դժկամ ճռռոցով տեղի է տալիս: Ներխուժած զով քամին մարում է ձայները, ցրում տեսիլները: Անցեալի բեռը թօթափած մարմինը վերջապէս անցնում է շեմը: Անաչառութեան դիմակը պատռած դուռը աղմկոտ ետդարձով լոկ դատարկուած սենեակի բերանն է խցանում: Պատերի գերանները նււում են վրիպած թակարդի յուսահատ կատաղութեամբ: Վերմակը դրան ետեւում է մնացել, այդ արդէն մահն է շապկի փէշից կախ ընկած ոստոստում շուրջը, բայց հիմա ոտքի կը կանգնի ու կը քայլի, միայն թէ մի անգամ էլ խոր շունչ առնի, թոքերը լցնի վաղորդեան կենարար օդով: Մինչեւ կէսօր կը հասնի Անի եւ ձեռնափայտով կը թակի քաղաքի առաջին իսկ պատահած դարպասը: Թող տեսնեն ու իմանան, որ ատեցին ու արտաքսեցին Գայլ Արշաւիրին, բայց ինքը եկել է օրհասական ժամին նրանց հետ լինելու: Վա՜յ այն անհաւատին, որ կը փորձի փակել ճանապարհը: Ասում են` բոլոր անհաւատները եկել, շրջապատել են Անին, բայց հարիւր բիւր էլ լինեն, իր առաջ սարսափահար մի կողմ կը քաշուեն, որովհետեւ քայլերից կը հասկանան, որ այս հողի տէ՛րն է գալիս: Իւրայինների ձեռքով բզկտուած, բայց օտարի դէմ կռւում անպարտ Գայլ Արշաւիրն է գալիս: Անիծեալ անեցինե՛ր, եթէ իրօք ատէի ձեզ, մի՞թէ կը կարողանայիք յաղթել Գայլ Արշաւիրին: Տե՛ղն է ձեզ, արծաթասէր շներ: Երկիրն ակօսած կորստեան վիհը ձեր դրանն էլ կանգնեց: Գոնէ հիմա կը հասկանաք, որ արծաթից ու ոսկուց աւելի թանկը կայ, առուծախի մէջ անգամ խաբուեցիք: Վաճառականների մէջ ամենաձախորդը եղաք: Ասում են` հոռոմները քաղաքի պարիսպները թողել, միջնաբերդ են բարձրացել: Ո՞վ է հիմա պարիսպների վրայ, ովքե՞ր են ետ մղում անհաւատների գրոհները: Ուրեմն դեռ կան քաջեր: Յանուն այդ քաջերի ոտքի կը կանգնի Գայլ Արշաւիրը:

Ափում օձի պէս գալարուող ձեռնափայտը վերջապէս խրւում է հողի փափուկ կուրծքը, վերջապէս ծնկները կտրւում են գետնից: Բարձրանում է ու բարձրանում ի հեճուկս սաստկացող ծակոցի: Մարմինն ասես ձեռնափայտին ձգուած աղեղ լինի, ուր որ է սիրտը նետի պէս դուրս կը թռչի կրծքից եւ Անի կը սուրայ: Ոչ թէ ոտքերը, այլ ասես կրծքավանդակը պատռող սիրտն է իրեն առաջ տանում: Ոտքերի տակ դէպի դաստակերտի դարպասը տանող ծանօթ արահետն է: Ձեռնափայտն այստեղ ծանօթ է ամէն քարի ու գուղձի: Դժուարը առաջին քայլն էր, այլեւս չի երերում, ոտքերը այլեւս փաթ չեն ընկնում շապկի երկար քղանցքներում: Բայց ո՞ւր կորաւ արահետը, բոբիկ ոտքերի տակ չհնձուած, ամրան վերջի կանաչի չոր սօսափիւնն է: Միեւնոյն է, առաջ ու առաջ: Ձեռնափայտը դէմ է առնում ցանկապատին: Արդէն ցանկապատի երկայնքով է քայլում: Եթէ չշտապէր, չէր կորցնի  արահետը, հիմա զուր չէր վատնի ժամանակն ու ուժերը: Ինչպէս եւ ողջ կեանքում, շտապեց ու կորցրեց միակ արահետը: Ասես վերջ չունի գերանների շարանը: Բագրատունեաց ո՞ր ոստանիկին է պատկանել այս դաստակերտը, ո՞ւմ հրամանով են կառուցել փայտեայ այս շրջապարիսպը: Անիի պատերի նման ասես անվերջ լինի: Ինչպէ՞ս է այս փտած ամրոցը վրիպել անհաւատների ամենատես աչքերից: Ի՜նչ խարոյկ կը լինէր, հրէ լեզուները երկնքի կապոյտը կը լիզէին, յուրախութիւն նրանց: Երեւի շատ են շտապել Անի, որ իրենց զրկել են նման բաւականութիւնից: Եթէ այրած լինէին, հիմա ստիպուած չէր լինի գերանները համրել: Արեւն արդէն յառնում է լեռների ետեւից, իսկ ինքն ասես իր կալուածը չափելու է դուրս եկել: Դարպասը երեւի ոչ թէ աջ, այլ ձախ կողմում մնաց: Աշխարհը նման անճարակ կոյր դեռ չի տեսել: Շտապեց եւ ուշացաւ…

Արդէն դէպի ձախ է խարխափում, աջ ուսը` ցանկապատին: Գերանների չորացած կեղեւները ուսի վրայ պատռել են շապիկը, քրքրում են ծերունական ծալքաւոր մաշկը: Բայց կռնատ ուսը, ելք գտնելու յոյսով, աւելի ու աւելի է սեղմւում փայտեայ անվերջանալի պատնէշին: Մի՞թէ կրկին շտապեց, դարպասն աջ կողմո՞ւմ էր, մի քանի գերան էր մնում մինչեւ դարպասը, իսկ ինքը ետ դարձաւ: Ինչպէս եւ ողջ կեանքում` ելք փնտռեց, բայց պատնէշի հանդիպեց: «Մենք քո սահմանն ենք,- ծոր են տալիս ուսը քերող գերանները,- մենք քո միսն ու արիւնն ենք, սէրդ ու ատելութիւնդ, ցաւդ ու վրէժդ: Ելք մի փնտռիր, չես գտնի, ինչպէս եւ աւելի քան քառասունհինգ տարի չգտար: Ոչ մի դարպաս էլ չի եղել ու չկայ, քեզ մի խաբիր, ինչպէս աւելի քան քառասունհինգ տարի խաբեցիր…»:

Բայց նրա՞նց հաւատայ, թէ՞ սրտին, որ կտոր-կտոր է լինում կրծքի տակ, նրա՞նց հաւատայ, թէ՞ ուսին, որ քիչ է մնում տապալի գերանները: Անարտասուք հեկեկում է, իսկ ինչ-որ տեղ,  շատ մօտիկ, կրնկի վրայ բաց դուռը ճօճւում է ելումուտ անող պարապ քամուց: Ետ է քայլում ցանկապատից, վայր դնում ձեռնափայտը եւ բռում գուղձեր հաւաքում: Գուղձերը մէկ աջ, մէկ ձախ են թռչում: Ահա այս մէկը գնաց, ու չլսուեց գերաններին փշուր-փշուր եղած նրա խուլ թմփոցը: Գնում է դարպասը գտած գուղձի ետեւից: Ականջին քամու մեղմ սուլոց է հասնում: Լայն շապիկը առագաստի նման ուռչում է ու ծփում: Քամին սաստկանում է ու սաստկանում: Կոյր աչքերը տեսնում են լայն բացուած դարպասը: Սիրտն անհամբերութիւնից դուրս պրծնելու աւելի վճռական փորձ է անում, ուր որ է կը ճեղքի կրծքավանդակը եւ Անի կը սուրայ: Մարմինը զուր է փորձում հասնել սրտի ետեւից: Համընթաց քամու բերանն ընկած առագաստի նման առաջ է սուրում, բայց արդէն անկարող է հասնել Անի թռչող սրտի ետեւից…

Անցել է դարպասը եւ ընկել գետնատարած: «Հայոց հինգ հարիւր տասներեք թուի մեհեկան ամսին կործանուեց Անին», կը գրեն ժամանակագիրները, բայց ոչ ոք չի իմանայ, որ նոյն տարուայ նոյն ամսի նոյն օրը կործանման կանխազգացումից պայթեց Գայլ Արշաւիրի սիրտը: Կորստեան ցաւը մի վերջին անգամ խոցեց եւ հազար կտոր արեց նրա սիրտը: Միայն ձեռքն է, որ դեռ գրկել է հողը: Կայմը կոտրած առագաստի նման ճերմակ շապիկը թպրտում է քամու բերանում, փորձում ոտքի հանել հանգչող մարմինը, բայց ձեռքն այնպէս է կառչել հողից, որ ոչ մի ուժ ընդունակ չէ իրան կտրել գետնից: Եղածը կէս գրկաչափ է, բայց թւում է` ողջ երկիրն է կրծքով փակել: Գրկել է եւ ոչ մէկին չի տայ այդ մի կտոր հողը:

ՎԱՐԴԱՆ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

(Հատուած)

 

ԱԶԳԱՅԻՆ ՈԳՈՒ ԽՈՐՀՈՒՐԴԸ
ՔՆՆՈՂ ԱՐՁԱԿԱԳԻՐԸ

Վ. Գրիգորեանը հաստատում է, որ Տրդատի եւ Գրիգոր Լուսաւորչի դաշինքը անհրաժեշտութիւն էր, առաջինը հայրենեաց ուժն էր, երկրորդը` յոյսը, խեղճերի, վհատուածների, անզօրների մխիթարութիւնը: Գրիգորը, այնուամենայնիւ, զգում էր, որ «նախկինի նման ուժն ու վայելքն են կառավարելու աշխարհը»: Այդ ըմբռնումով նա բարձրացաւ իր սիրոյ` կոյս Մանիի անունով կնքուած լեռը ճգնելու, որտեղ եւ մեռաւ մենութեան մատնուած: Հոգեբանական վերապրումները, վերյուշային հնարքները, անցեալի ու ներկայի եզրերն իրար բերող զանազան անդրադարձները «Մանեայ այրք» վէպում կիրառուել են նոյն արուեստով, ինչը առկայ է նաեւ «Յաւերժական վերադարձ»ում ու «Դար կորստեան»ում:

Որքան էլ քրիստոնէութեան ու հեթանոսութեան պայքարը ուղեկցւում էր դաժան բռնութիւններով, հրով ու սրով, եւ վէպում միանգամայն համոզիչ տեսարաններում է պատկերուած, Վ. Գրիգորեանն իր գեղագիտութեամբ մերժում է բռնութիւնը, աւերումի կոպիտ ուժը: Մարդու եւ մարդկայինի գերխնդիրն է դնում իր հոգեբանական ու փիլիսոփայական  կռահումների հիմքում: Գրիգոր-Տրդատ, Վրոյր-Գրիգոր, Տրդատ-Վրոյր զուգահեռներում, որոնք աչքի են ընկնում փայլուն զարգացումներով, հակադրամիասնութիւնների պատճառաբանուածութեամբ, ինքնատիպ բախումներով, վիպասանը դարձեալ առաջին պլան է մղել այդ գերխնդիրը: «Ինձ պատմական անցեալ մղողը,- գրել է նա,- մեր հանրապետութեան ու ժողովրդի ներկայ խնդիրներն ու հոգսերն են: Ազգի ինքնաճանաչումը չի կարող սահմանափակուել միայն այսօրուանով: Երկար դարեր պետականութիւնը կորցրած, տարբեր բռնատիրութիւններ եւ կոտորածներ ապրած մեր ժողովուրդը դեռ կարիք ունի ազգային ինքնագիտակցութեան բարձրացման, որի գործում մեծ է պատմական ստեղծագործութիւնների դերը»:

Այս առաքելութեանն են ուղղորդուած Վ. Գրիգորեանի բոլոր երեք պատմավէպերը:

Ստեղծագործական կեանքի առաջին իսկ փորձերից Վ. Գրիգորեանը պատմավէպի տեսութեան հարցերում ճիշդ ու յստակ կողմնորոշում ունէր եւ այդ դիտակէտից էր գործնական մօտեցում ցուցաբերում պատմական թեմատիկան արդիականութեանը ծառայեցնելու կենսական խնդրին: Ազգային գիտակցութեան պատուաստումը, ազգի ինքնաճանաչումը, պատմական փորձի ու ժամանակակից կեանքի հետախուզման հիմքի վրայ ազգային գաղափարաբանութեան ու ազգային արժէքների հաստատման ու վերագնահատման փիլիսոփայութիւնը Վ. Գրիգորեանի գեղագիտական արծարծումներում էական տեղ ունեն եւ նրա պատմավէպերում պաշտպանւում են պատմական դէպքերի ու հերոսների գեղարուեստական խոր վերլուծութիւններով:

Վարդան Գրիգորեանը պատմութեան հոգեբանութիւնն ու փիլիսոփայութիւնը բացայայտող արուեստագէտ է, պատմութեան հայելու մէջ մեր ժամանակը արտացոլող, ազգային ոգու խորհուրդը քննող արձակագիր:

ՍԵՒԱԿ ԱՐԶՈՒՄԱՆԵԱՆ

(Հատուած)

«Գիրքը մեր տանն ամէն ինչ էր, եւ ես անկարող էի վաղ տարիքից չընկերանալ գրքին, չդառնալ մոլի ընթերցող: Ինչ խօսք, գրքի նկատմամբ մեր հարկի տակ եղած պաշտամունքը մեծապէս նպաստել է իմ գրող դառնալուն, սակայն բոլոր դէպքերում, վճռական դերը պատկանում է անհատի կոչմանը: Հաւասարապէս սիրելով պատմութիւնն ու գրականութիւնը` այդպէս էլ անկարող եղայ նախապատուութիւնը տալ դրանցից մէկին: Պատմութիւնը դարձաւ մասնագիտութիւնս, գրականութիւնը` կեանքիս նպատակը: Երկուութիւն, որն իր տրամաբանական լուծումը երեւի պէտք է գտնէր պատմագեղարուեստական ժանրում»:

ՎԱՐԴԱՆ ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ