ԻՍԼԱՄՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ԱՐԵՒՄՈՒՏՔ. ՎԵՐՋԻՆ ԽԱՉԱԿՐՈՒԹԻՒՆԸ

ԱՅՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒՄԸ, ԹԷ ՔՐԻՍՏՈՆԷՈՒԹԻՒՆԸ ՈՂՆԱՍԻՒՆՆ Է ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ՄՇԱԿՈՅԹԻՆ, ԹԷԵՒ ԿՐՆԱՅ ԾԱՌԱՅԵԼ ԾԱՅՐԱՅԵՂԱԿԱՆՆԵՐՈՒ ՇԱՀԵՐՈՒՆ, ՍԱԿԱՅՆ ԴԱՒԱՃԱՆՈՒԹԻՒՆ Է` ԸՆԴԴԷՄ ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ԱՒԵԼԻ ԲԱՐԴ ԿԱՌՈՒՑՈՒԱԾՔԻՆ, ԿԸ ԳՐԷ ՔԵՆԱՆ ՄԱԼԻՔ «ՆԻՒ ՀԻՒՄԸՆԻՍԹ» ԹԵՐԹԻՆ ՄԷՋ: ԾԱԳՈՒՄՈՎ ՀՆԴԻԿ ԱՅՍ ԳՐԱԳԷՏԸ ԻԲՐԵՒ ԴԱՍԱԽՕՍ ՊԱՇՏՕՆԱՎԱՐԱԾ Է ԲՐԻՏԱՆԱԿԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԱԿՈՐ ՀԱՄԱԼՍԱՐԱՆՆԵՐՈՒ ՄԷՋ: ԱՆՈՐ ՄԱՍՆԱԳԻՏՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ԼԱՅՆ ԾԻՐԸ Կ՛ԸՆԴԳՐԿԷ ՊԱՏՄԱԿԱՆ, ԸՆԿԵՐԱՅԻՆ, ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ, ԿԵՆՍԱԲԱՆԱԿԱՆ, ՑԵՂԱՅԻՆ ԵՒ ՄԱՐԴԿԱՅԻՆ ԲՆՈՅԹԻ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹԻՒՆԸ: ՍՏՈՐԵՒ ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԱԾ ԱՆՈՐ ՅՕԴՈՒԱԾԻՆ ՄԷՋ ԿՈՒՌ ԵՒ ՊԱՏՄԱԿԱՆ ՏՈՒԵԱԼՆԵՐՈՒ ՎՐԱՅ ՀԻՄՆՈՒԱԾ ԱՆՈՐ ԱՌՈՂՋ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒՄՆԵՐԸ ՄՏԱԾԵԼ ԿՈՒ ՏԱՆ ՆԵՐԿԱՅ ԺԱՄԱՆԱԿՆԵՐՈՒ ԹԻՒՐ ԸՄԲՌՆՈՒՄՆԵՐՈՒՆ ԵՒ ՔԱՐԱՑԱԾ ՄՏԱՅՆՈՒԹԻՒՆՆԵՐՈՒՆ ՎՏԱՆԳՆԵՐՈՒՆ ՄԱՍԻՆ:

Անտըրս Պրեւիքի խճճուած ուղեղին մէջ Օսլոյի եւ Եութոայի տարածքին այս տարուան սկիզբը ի գործ դրած իր ոճրային արարքները առաջին փամփուշտներն էին, որոնք կ՛արձակուէին ի խնդիր քրիստոնէական Եւրոպայի մը պաշտպանութեան: Ասիկա կրօնական պատերազմ մը չէր, այլ` մշակութային պատերազմ մը, որ կը միտէր պաշտպանել այն, ինչ որ Պրեւիք կը նկարագրէր իբրեւ Եւրոպայի «մշակութային, ընկերային, պատկանելիութեան եւ բարոյականութեան ենթահողը»: Միայն հոգեբանական յոռեգոյն ախտերէ տառապող մը որեւէ ձեւով պիտի զօրակցէր Պրեւիքի մարդասպանական մոլուցքին: Այսուհանդերձ, լայնատարած ընդունելութիւն կը գտնէ այն գաղափարը, թէ քրիստոնէութիւնը հիմը կը կազմէ արեւմտեան քաղաքակրթութեան, անոր քաղաքական գաղափարներուն եւ բարոյագիտական արժէքներուն, եւ թէ` քրիստոնէական Եւրոպան վտանգուած է, մէկ կողմէ իսլամութեան եւ միւս կողմէ` «մշակութային մարքսականութեան սպառնալիքներով»: Իրերը այս ձեւով ներկայացնող պատմութեան համաձայն, քրիստոնէութեան նահանջը ի վերջոյ պիտի առաջնորդէ արեւմտեան քաղաքակրթութեան նահանջին եւ վերջ պիտի դնէ արդի ազատական ժողովրդավարութեան:

Թէեւ լայն տարածում գտած է այն համոզումը, թէ «իսլամները գրաւած են» Եւրոպան, սակայն շատեր աշխուժ կերպով մարտահրաւէր կ՛ուղղեն այս կարծիքին դէմ: Այսուհանդերձ, ինքնին բացայայտ իրողութիւն կը նկատուի այն գաղափարը, թէ քրիստոնէութիւնը կը կազմէ արեւմտեան քաղաքակրթութեան մշակութային եւ բարոյական հիմը, եւ այս` ոչ միայն հաւատացեալ քրիստոնեաներու կողմէ: Վերջերս մահացած իտալացի գրագէտ Օրիանա Ֆալաչի, որ գրեթէ ոեւէ անձէ աւելի տարածած է «Եւրապիա»-ի գաղափարը, ինքզինք կը բնորոշէր իբրեւ «քրիստոնեայ անաստուած մը» եւ կը շեշտէր, թէ միայն քրիստոնէութիւնը կրնար Եւրոպայի ապահովել մշակութային եւ մտաւորական պատնէշ մը` ընդդէմ իսլամութեան: Բրիտանացի պատմաբան Նիալ Ֆըրկսըն ինքզինք կը կոչէ «անբուժելի անաստուած մը», սակայն մտահոգուած է` ի տես քրիստոնէութեան քայքայումին, որ կը խորտակէ «կրօնական որեւէ դիմադրութեան» կարելիութիւն` ընդդէմ արմատական իսլամութեան, ինչպէս կ՛ըսէ ան: Մելանի Ֆիլիփս` անհաւատ հրեայ մը, իր «Տը ուըրլտ թըռնտ ափսայտ տաուն» (աշխարհը գլխիվայր դարձաւ) գիրքին մէջ կը վիճի, թէ` «քրիստոնէութիւնը ենթակայ է ուղղակի եւ յարատեւ յարձակումի մը` անոնց կողմէ, որոնք կը ձգտին քանդել արեւմտեան քաղաքակրթութեան հիմնական արժէքները»:

«ՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆ» ԵՒ «ԱԶԱՏԱԿԱՆ»
ԱՐԺԷՔՆԵՐՈՒ ԱՐՄԱՏՆԵՐԸ

Քրիստոնէութիւնը անշուշտ այն հնոցն է, որուն մէջ կազմաւորուած են արեւմտեան Եւրոպայի վերջին երկու հազարամեակներու մտաւորական եւ քաղաքական մշակոյթները: Սակայն այն հաստատումը, թէ քրիստոնէութիւնը կը կազմէ «արեւմտեան քաղաքակրթութիւններու ողնասիւնը, եւ թէ` քրիստոնէութեան զարթօնքը անխուսափելիօրէն կը նշանակէ ժողովրդավարական ազատական արժէքներու զարթօնքը, չափազանց կը պարզացնէ միաժամանակ քրիստոնէութեան պատմութիւնն ու արդի ժողովրդավարական արժէքներու արմատները` չըսելու համար, թէ անիկա կը նսեմացնէ այն լարուածութիւնը, որ գոյութիւն ունի «քրիստոնէական» եւ «ազատական» արժէքներու միջեւ:

Թերեւս քրիստոնէութիւնը թրծած է բարոյագիտական իւրայատուկ աւանդութիւն մը: Սակայն անոր հիմնական գաղափարները, ինչպէս բազմաթիւ կրօններու պարագային, փոխ առնուած են այն մշակոյթներէն, որոնց մէջ կազմաւորուած է անիկա: Կանուխ ժամանակներու քրիստոնէութիւնը միաձուլումն էր հնադարեան ժամանակներու յունական մտածողութեան եւ մովսիսականութեան: Խիստ սակաւաթիւ են այն գաղափարները, որոնք եզակիօրէն քրիստոնէական են:

Օրինակ, նկատի ունենաք լերան վրայի քարոզը, որ հաւանաբար քրիստոնէական բարոյագիտական բոլոր ճառերէն ամէնէն ազդեցիկն է: Այս քարոզին մէջ Յիսուսի պատկերած բարոյական աշխարհը արդէն ծանօթ էր: «Ուրիշներուն հետ վարուէ այնպէս, ինչպէս պիտի ուզէիր, որ անոնք վարուին քեզի հետ» ոսկի օրէնքը ունի իր հինաւուրց պատմութիւնը. այս գաղափարին կ՛ակնարկուի բաբելոնական եւ եգիպտական կրօնական օրինագիրքերուն մէջ, նախքան անոր ամբողջական ծաղկումը` յունական եւ մովսիսական գրութիւններու մէջ, (թէեւ անիկա նաեւ անջատաբար ի յայտ եկած է կոնփուկիոսեան կրօնին մէջ): Առաքինութեան վրայ դրուած շեշտը` իբրեւ ինքնին բարութիւնը, չարիք գործողին դիմաց միւս երեսը դարձնելու վճռակամութիւնը, օտարներուն հետ իբրեւ եղբայր վարուելու յորդորը, այն հաստատումը, թէ ճշմարիտ հաւատքը գէթ նոյնքան կարեւոր է, որքան` առաքինի արարք մը, այս բոլորը արդէն յատկանշական բնաբաններ էին յունական ստոյիկ աւանդութեան մէջ:

Ի տարբերութիւն` արեւմտեան աւանդութեան մէջ քրիստոնէութեան ամէնէն խորախորհուրդ ներդրումը նաեւ ամէնէն վտանգաւորն է. անիկա սկզբնական մեղքի գաղափարն է, որ կ՛ըսէ, թէ մարդկութիւնը կը կրէ Ադամի եւ Եւայի Աստուծոյ չհնազանդելու արատը, երբ անոնք կերած են բարիի եւ չարի գիտութեան ծառէն քաղուած պտուղը: Այս ուսմունքը առաջնորդած է մարդկային բնոյթին նկատմամբ մռայլ հայեցակէտի մը: Քրիստոնէական աւանդութեան մէջ անկարելի է, որ մարդ բարիք գործէ ինքն իրմէ մղուած, որովհետեւ այդ սկզբնական սայթաքումը տկարացուցած է մարդկային բարոյական կարողութիւնն ու կամքի ուժը:

Անշուշտ Ադամի եւ Եւայի պատմութիւնը սկիզբը հրէական առակ մըն էր: Սակայն հրեաները այս պատմութիւնը կը հասկնային քրիստոնեաներէն տարբեր ձեւով: Մովսիսականութեան մէջ, ինչպէս նաեւ` իսլամութեան, Ադամի եւ Եւայի ոտնձգութիւնը կը ստեղծէ իրենց սեփական հոգիին դէմ գործուած մեղք մը, սակայն չի դատապարտեր մարդկութիւնը իբրեւ ամբողջութիւն: Ադամ եւ Եւա մանուկներու պէս էին Եդեմական պարտէզին մէջ: Գիտութեան ծառին պտուղը ուտելով` անոնք պարտաւոր էին անձամբ կրել պատասխանատուութիւնը իրենց որոշումներուն եւ վարուելակերպին: Մովսիսական կրօնին մէջ ասիկա «սայթաքում» չի նկատուիր, այլ` «շնորհ» մը. ազատ կամքի շնորհը:

Հետեւաբար Ադամի եւ Եւայի պատմութիւնը սկիզբը առակ մըն էր` ազատ կամքի տիրանալու եւ բարոյական պատասխանատուութեան սահմաններուն վերաբերեալ: Սակայն քրիստոնէական աւանդութեան մէջ անիկա վերածուեցաւ ազատ կամքի փտութեան եւ  բարոյական պատասխանատուութեան կաշկանդումներու պատմութեան մը: Ադամի եւ Եւայի պատմութեան ոտնձգութեան իմաստին այս փոխակերպումով է, որ հաւանաբար քրիստոնէութիւնը ապահոված է իր ամէնէն ազդեցիկ ներգործութիւնը` մարդկային բնոյթի մռայլ մէկ նկարագրութեամբ: Այս նկարագրութիւնը տիրական ներկայութիւն դարձաւ արեւմտեան բարոյագիտական մտածողութեան մէջ, մինչ քրիստոնէութիւնը դարձաւ այն հնոցը, ուր տեղի ունեցաւ այս մտածողութեան կազմաւորումը: Միայն Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանին էր, որ ճշմարիտ մարտահրաւէր մը ուղղուեցաւ մարդկային բնութեան այս մռայլ պատկերումին դէմ:

Քրիստոնէական աւանդութեան մէջ ոչ միայն բարոյագիտական հիմնական սկզբունքներ փոխ առնուած են հեթանոս փիլիսոփաներէ, այլ նաեւ նման աւանդութիւն մը ստեղծուած է` հակառակ քրիստոնէական եկեղեցիներու ճիգերուն եւ նոյնքան` անոնց պատճառով: Երբ 4-րդ եւ 5-րդ դարերուն Հռոմէական կայսրութիւնը սկսաւ քայքայուիլ բարբարոսներու ներխուժումներուն պատճառով, Արեւմտեան Եւրոպայի տարածքին գրաճանաչ միակ խաւը մնացին քրիստոնեայ կրօնաւորները եւ եկեղեցին դարձաւ գիտութեան միայնակ հովանաւորը: Մինչ եկեղեցին կենդանի կը պահէր զարգացած մշակոյթի մը տարրերը, անդին` եկեղեցական առաջնորդները երկդիմի մօտեցում կը ցուցաբերէին հեթանոսական գիտութեան արժանիքներուն նկատմամբ: «Հասարակաց ի՞նչ եզր կայ Աթենքի եւ Երուսաղէմի միջեւ», հարց տուած է Թերթուլիան, առաջին ուշագրաւ աստուածաբանը, որ գրած է լատիներէնով: Ջերմեռանդ քրիստոնեաներ այնքա՛ն զբաղած էին անդենականի պահանջներով, որ բնութիւնը, պատմութիւնը կամ փիլիսոփայութիւնը ուսումնասիրելը զարտուղի բան մը կը թուէր իրենց: «Թող քրիստոնեաները նախընտրեն մեր հաւատքին պարզութիւնը` մարդկային բանականութեան դրսեւորումներէն,- շեշտած է 4-րդ դարու ազդեցիկ աստուածաբան եւ մենակեաց վանական Պասիլ Կեսարացին,- որովհետեւ իրերու բնոյթը հասկնալու համար երկար ժամանակ տրամադրելը չի ծառայեր եկեղեցիին լուսաւորութեան»:

ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ԳԻՏՈՒԹԵԱՆ ՆԵՐԴՐՈՒՄԸ

Քրիստոնէական Եւրոպան 13-րդ դարուն վերայայտնաբերեց յունական ժառանգութիւնը, մասնաւորաբար` Արիստոտելի աւանդը: Այս վերայայտնաբերումը նպաստեց եւրոպական մտաւորական մշակոյթին կերպարանափոխութեան: Անիկա ներշնչման աղբիւր դարձաւ Թոմաս Աքուինասի, որ հաւանաբար քրիստոնեայ մեծագոյն աստուածաբանն է, եւ առիթ տուաւ, որ բանականութիւնը դարձեալ կեդրոնական դիրք գրաւէ եւրոպական փիլիսոփայութեան մէջ:

Սակայն քրիստոնէական Եւրոպան ինչպէ՞ս վերայայտնաբերեց յունական աւանդութիւնը: Գլխաւորաբար` իսլամական կայսրութեան ճամբով: Մինչ Եւրոպա կը տքնէր գոյատեւել իր «մթին դարերուն», անդին` իսլամական աշխարհի տարածքին կը ծաղկէր մտաւորական աւանդութիւն մը, որ նոյնքան փայլուն էր, որքան հնադարեան Աթէնքը` անցեալին, կամ Վերածնունդի ժամանակներու Ֆլորանսը` աւելի ուշ: Արիստոտելի, Պղատոնի, Սոկրատի եւ այլ յոյն փիլիսոփաներու գործերուն յայտնաբերումն ու թարգմանութիւնը նպաստեց` հիմը դնելու իսլամական գիտութեան ոսկեդարին:

Արաբ գիտնականներ յեղաշրջեցին աստղագիտութիւնը, յայտնագործեցին թուաբանութիւնը, նպաստեցին տասնաւորներու վրայ հիմնուած թուային արդի համակարգի ստեղծումին եւ հաստատեցին տեսողական գիտութեան հիմքը: Սակայն թերեւս գիտական ուսումնասիրութիւններէն աւելի` արաբ գիտնականներուն համար կարեւորութիւն կը ներկայացնէր փիլիսոփայութիւնը: Իսլամական մտածողութեան մէջ բանապաշտական աւանդութիւնը, որ իր գագաթնակէտին հասած է Իպն Սինայի եւ Իպն Ռուշտի գործերուն մէջ, այսօր հազիւ կը յիշուի Արեւմուտքի տարածքին: Այսուհանդերձ, անոր կարեւորութիւնն ու ներգործութիւնը կարելի չէ ստորագնահատել, գէթ` մովսիսական-քրիստոնէական աւանդութեան մէջ: Մասնաւորաբար Իպն Ռուշտ` Արիստոտելի մեծագոյն իսլամ մեկնաբանը, շատ աւելի հզօր ներգործութիւն ունեցած է մովսիսական եւ քրիստոնէական կրօններուն վրայ, քան` ինքնին իսլցամութեան: Արեւմուտքի մէջ իբրեւ Աւերրոէս ճանչցուած Իպն Ռուշտի ճամբով էր, որ Արեւմուտքի մէջ եւրոպացի ուսումնասիրողներ վերայայտնաբերած են Արիստոտելը, եւ անոր մեկնաբանութիւններով ձեւաւորուած է մտածողութիւնը փիլիսոփաներու հոյլի մը` Մայմոնիտեսէն մինչեւ Աքուինաս:

Այդ ժամանակներու քրիստոնեաները կ՛անդրադառնային իսլամ փիլիսոփաներու կարեւորութեան: Տանթէ իր «Աստուածային կատակերգութիւն» գործին մէջ Իպն Ռուշտը կը տեղադրէ հեթանոս մեծ փիլիսոփաներու շարքին, որոնց ոգին կը բնակի ոչ թէ դժոխքի մէջ, այլ` լիմպոսի. «Այն վայրը, ուր նախընտրութիւնը պարտական է հռչակին», ինչպէս գրած է Տանթէ: Ռաֆայէլի ամէնէն հռչակաւոր գործերէն` Վատիկանի Առաքելական եկեղեցիին պատերուն վրայ «Աթէնքի դպրոցը» որմանկարին մէջ պատկերուած են աշխարհի մեծագոյն փիլիսոփաները: Իսկ յոյն փիլիսոփաներու պանթէոնին մէջ կանգնած է նոյնինքն Իպն Ռուշտը:

Այսուհանդերձ, այսօր այս պարտքը գրեթէ մոռցուած է: Հակամէտութիւն կայ իսլամութիւնը պատկերացնելու իբրեւ պատնէշներու ետին քաշուած, ինքզինք առանձնացուցած, բանականութեան եւ ազատ մտածողութեան թշնամի կրօն մը: Ճիշդ է, որ իսլամական աշխարհը մեծ մասամբ մատնուած է այս կացութեան: Սակայն իրողութիւնը կը մնայ այն, թէ իսլամական մտածողութեան ոսկեդարուն տեղի ունեցած գիտական ուսումնասիրութիւնները նպաստեցին հիմը դնելու Եւրոպական Վերածնունդին եւ գիտական յեղափոխութեան: Այս երկուքէն ոչ մէկը տեղի ունեցաւ իսլամական աշխարհի տարածքին: Սակայն հաւանական է, որ առանց իսլամական աշխարհին` այս երկուքէն ոչ մէկը տեղի պիտի ունենար:

ԼՈՒՍԱՒՈՐՈՒԹԵԱՆ ԴԱՐՈՒ ԵՐԿԴԻՄՈՒԹԻՒՆԸ

Եթէ Վերածնունդի ժամանակաշրջանի եւ գիտական յեղափոխութեան պատմութիւնը վերստին գրուած է` առասպելական «քրիստոնեայ Եւրոպա» մը ստեղծելու շահախնդրութեամբ, ապա նոյն ձեւով գրի առնուած է բանականութեան եւ հաւատքի միջեւ կապին պատմութիւնը` Լուսաւորութեան դարուն: Ինչ որ այսօր ծանօթ են իբրեւ «արեւմտեան արժէքներ», այսինքն` ժողովրդավարութիւն, հաւասարութիւն, հանդուրժողութիւն, խօսքի ազատութիւն եւ այլն, արդիւնք են մեծ մասամբ Լուսաւորութեան դարուն եւ յետլուսաւորութեան ժամանակաշրջանի աշխարհի մը: Անշուշտ նման արժէքներ «արեւմտեան» չեն` որեւէ ներհուն իմաստով, այլ տիեզերական բնոյթ ունին: Անոնք արեւմտեան են միայն աշխարհագրական եւ պատմական դիպուածի իբրեւ արդիւնք:

Բարդ վիճարկութիւն մը կը զարգանայ Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի եւ քրիստոնէական աւանդութեան միջեւ կապին վերաբերեալ: Երբ քրիստոնէական աւանդութեան եւ «արեւմտեան քաղաքակրթութեան» պատկերացումները կ՛ընդելուզուին, եւ երբ Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանը կը նկատուի արեւմտեան արժէքներու մարմնաւորում մը, ոմանք կը փորձեն Լուսաւորութեան շարժումը ներառել քրիստոնէական աւանդութեան մէջ: Անոնք կը վիճին, թէ Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի հանդուրժողութեան, հաւասարութեան եւ տիեզերականութեան գաղափարները սերած են այնպիսի գաղափարներէ, որոնք արդէն հաստատուած էին քրիստոնէական աւանդութեան մէջ: Ուրիշներ, որոնք աւելի երկդիմի մօտեցում ունին Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի աւանդին նկատմամբ, կը վիճին, թէ ազատական եւ ժողովրդավարական ճշմարիտ արժէքները քրիստոնէական են, եւ թէ` Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի յատուկ արմատականութիւնն ու աշխարհայնութիւնը միայն նպաստած են խորտակելու նման արժէքները:

Երկու տեսակէտներն ալ սխալ են: Նախ պէտք է ըսել, որ այս գաղափարներէն շատերուն արմատները կը գտնուին քրիստոնէական աւանդութենէն դուրս, ինչպէս տեսանք: Նոյնքան ճիշդ պիտի ըլլար հաւասարութեան եւ տիեզերականութեան նման գաղափարները նկարագրել իբրեւ յունական, որքան` իբրեւ քրիստոնէական: Սակայն իրականութեան մէջ հաւասարութեան եւ տիեզերականութեան արդի գաղափարները ո՛չ յունական են, ո՛չ ալ` քրիստոնէական: Ինչ որ ալ ըլլան անոնց արմատները, անոնք վերածուած են իւրայատուկ բնոյթ կրող արդի գաղափարներու եւ արդիւնք են արդի աշխարհի ընկերային, քաղաքական եւ մտաւորական որոշ հոսանքներուն:

Աւելի՛ն. քրիստոնէական աւանդութեան մեծ դէմքերը վանողական զգացում մը պիտի ապրէին` ի տես այն արժէքներուն, զորս կը կոչենք «արեւմտեան»: Ամերիկացի գրագէտ Քրիսթաֆըր Քոլտուել իր «Ռիֆլեքշընզ ան ռեւոլուշըն ին Եուրոփ» (խորհրդածութիւններ`  Եւրոպայի յեղափոխութիւններուն վրայ) գիրքին մէջ կը վիճի, թէ իսլամներուն գաղթը դէպի Եւրոպա համազօր է տեսակ մը գաղութատիրութեան, որ կը վտանգէ նոյնինքն եւրոպական քաղաքակրթութեան հիմերը: Այսուհանդերձ, Քոլտուել նաեւ կ՛ընդունի, թէ` «ինչ որ աշխարհիկ եւրոպացիները կը կոչեն «իսլամական», կը բաղկանայ շարք մը արժէքներէ, զորս Տանթէ եւ Իրասմուս պիտի ճանչնային իբրեւ իրենց արժէքները»: Միաժամանակ` արդի եւ աշխարհիկ այն իրաւունքները, որոնք այժմ կը կազմեն «եւրոպական արժէքներուն կորիզը, շփոթի պիտի մատնէին Տանթէն եւ Իրազմուսը», ինչպէս կը գրէ ան: Այլ խօսքով` գոյութիւն չունի եւրոպական արժէքներու համակարգ մը, որ կը մականցէ պատմութիւնը եւ կը շաղկապէ քրիստոնէական աւանդութիւնը` ընդդէմ իսլամական անժամանցելի եւ քարի վրայ փորագրուած միակտուր ամբողջութեան մը:

«Քրիստոնէական արժէքներն» ու «իսլամական արժէքները» ո՛չ միայն աւելի բարդ են եւ աւելի հանգուցուած պատմութիւն մը ունին, քան ինչ որ մտածել կու տան ժամանակակից ըմբռնումները, այլ նաեւ նոյնքան բարդ է կապը Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի գաղափարներուն եւ կրօնական հաւատքին միջեւ: Ինչպէս պատմաբան Ճոնաթան Իսրայէլ մատնանշած է, գոյութիւն ունին լուսաւորութեան երկու ժամանակաշրջաններ. լուսաւորութեան գլխաւոր ժամանակաշրջանը Քանթի, Լոքի, Վոլթերի եւ Հիւմի փիլիսոփայութիւններու ժամանակաշրջանն է, որուն ծանօթ ենք, եւ որ հրապարակային դիմագիծ մը կու տայ այս շարժումին: Սակայն գոյութիւն ունի նաեւ արմատական լուսաւորութիւնը, որ ձեւաւորուած է նուազ ծանօթ դէմքերու կողմէ, ինչպէս` տ՛Հոլպախ, Տիտերօ, Քոնտորսէ եւ մանաւանդ` Սփինոզա, որոնք ապահոված են Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի սիրտն ու ոգին:

Այս երկու ուղղութիւնները տարակարծիք էին, թէ արդեօք բանականութիւնը գերադա՞ս դիրքէ մը կ՛իշխէր մարդկային կեանքին եւ յարաբերութիւններուն վրայ, ինչպէս կը շեշտէին արմատականները, թէ` անիկա ենթակայ էր հաւատքի եւ աւանդութեան կողմէ դրուած սահմանափակումներուն, ինչ որ հրապարակաւ յայտարարուած տեսակէտն էր: Աւանդական հաւատալիքներու տարրերուն կառչելու այս ճիգը կը կաշկանդէր լուսաւորութեան այս ձեւի ուղղութեան հետեւողներուն քննադատական մօտեցումը` ընկերային երեւոյթներու եւ հաւատալիքներու: Միւս կողմէ` արմատականները հակամէտ էին ազատութեան եւ ժողովրդավարութեան իրենց գաղափարները  ծառայեցնելու բանականութեան վրայ հիմնուած իրենց եզրակացութիւններուն, որովհետեւ Աստուծոյ մը կողմէ տնօրինուած աշխարհի համակարգի մը աւանդական գաղափարներէն շեղելով` այլ ընտրանք չունէին: «Անոնք չունէին իմաստալից այլընտրանք մը` հաւասարութեան արմատական կանոնաւոր սկզբունքներու հետեւողութեամբ հիմնելու համար բարոյական, քաղաքական եւ ընկերային համակարգ մը, որ պիտի տարածուէր բոլոր սահմաններէն, պատնէշներէն եւ հորիզոններէն անդին», ինչպէս կ՛ըսէ Իսրայէլ:

Չափաւորական լուսաւորութիւնը կը գերիշխէր` վայելելով զօրակցութիւն, պաշտօնական վաւերականութիւն եւ վարկ: Սակայն աւելի խոր մակարդակի մը վրայ անիկա նուազ կարեւորութիւն կը ներկայացնէր, քան` արմատական ուղղութիւնը: Այն, ինչ որ Իսրայէլ կը կոչէ «հիմնական արժէքներու ծրար» մը, որ կը բնորոշէ արդի ժամանակները, այսինքն կը պարունակէ հանդուրժողութեան, անհատի ազատութեան, ժողովրդավարութեան, ցեղային հաւասարութեան, սեռային հաւասարութեան եւ գիտութեան տիեզերական իրաւունքի նման արժէքներ, սերած է գլխաւորաբար արմատական լուսաւորութեան ուղղութենէն: Լուսաւորութեան ժամանակաշրջանի փիլիսոփաներուն մեծ մասը հաւատացեալ քրիստոնեայ էր, թէեւ` ոչ անպայման աստուածապաշտ, եւ քրիստոնէական հաւատքը կը ձեւաւորէր անոնց գաղափարները: Այսուհանդերձ, այն, ինչ որ կը կոչենք «արեւմտեան արժէքներ», նոյնքան թրծուած էին այնպիսի մտածողներու կողմէ, որոնք կը մերժէին քրիստոնէական աւանդութիւնը, որքան` անոնց կողմէ, որոնք կառչած էին այս աւանդութեան:

Քրիստոնէական աւանդութեան միթերուն եւ թիւր հասկացողութիւններուն դէմ մարտահրաւէր ուղղել չի նշանակեր ժխտել այս աւանդութեան կամ աւանդութիւններուն իւրայատուկ բնոյթը, ոչ ալ անոր կարեւորութիւնը` այսպէս կոչուած «արեւմտեան» մտածողութիւնը սնուցելու մէջ: Սակայն քրիստոնէական աւանդութիւնը, քրիստոնեայ Եւրոպան, շատ աւելի բազմագլխանի է, քան` զտարիւն հրէշ մը: Քրիստոնէութեան պատմութիւնը, անոր կապը բարոյական այլ աւանդութիւններու հետ,  ինչպէս նաեւ կապը` քրիստոնէական արժէքներուն եւ արդի, ազատական, աշխարհային ընկերութեան արժէքներուն միջեւ շատ աւելի բարդ է, քան ինչ որ տրամադիր է ընդունելու բազմիցս կրկնուած այն վիճարկութիւնը, թէ` «արեւմտեան քաղաքակրթութիւնը կը քայքայուի»: Հեգնականը այն է, թէ քրիստոնէական աշխարհի պաշտպանները կը թերթատեն ինքնութեան այն նոյն քաղաքականութիւնը, զոր կը կիրարկեն իսլամականները, բազմամշակոյթ դրութեան մը հաւատացողները եւ բազմաթիւ այլ ուղղութիւններու հետեւողները, որոնցմէ կը խրտչին իրենք:

Քրիստոնէութեան նահանջի մը խռպոտ ահազանգին դէմ մարտահրաւէր ուղղելու մղումը չի միտիր պարզապէս մերկացնել քրիստոնէական աւանդութեան միթերը: Ահազանգային մթնոլորտը ինքնին կը խորտակէ հանդուրժողութեան, հաւասար վերաբերմունքի եւ տիեզերական իրաւունքներու արժէքները, որոնց պաշտպանութեան համար ենթադրաբար կարիքը ունինք քրիստոնեայ Եւրոպայի մը: Պայման չէ, որ քրիստոնէութեան նահանջը առաջնորդէ նման արժէքներու նահանջին: Քրիստոնէական աշխարհի մը խռպոտ պաշտպանութիւնը «բարբարոս հորդաներու դէմ»` թերեւս կրնայ ինքնին կատարել նոյն դերը:

Պատրաստեց՝ Լ. ԿԻՒԼՈՅԵԱՆ – ՍՐԱՊԵԱՆ