«ԱԶԴԱԿ»Ի ՅԱՐԿԻՆ ՏԱԿ

Գ. ՇԱ­ՀԻՆ­ԵԱՆ

Հա­զար ինն հա­րիւր քա­ռա­սու­նա­կան թուա­կան­նե­րու երկ­րորդ կէ­սին «Ազ­դակ»-ի խմբագ­րու­թիւնը մտե­րիմ վայր մըն էր ին­ծի հա­մար. շա­բա­թը քա­նի մը ան­գամ կը հան­դի­պէի հոն, թարգ­մա­նու­թիւն­ներ կ՛ընէի, հա­մադ­րու­թիւն­ներ, հրա­պա­րա­կա­յին ձեռ­նարկ­նե­րու թղթակ­ցու­թիւն­ներ, յօդ­ուած­ներ կը գրէի սկաու­տա­կան կեան­քի մա­սին: Կա­մա­ւոր աշ­խա­տա­կից էի:

Ին­ծի ուղ­ղու­թիւն տուող­ներն էին Մու­շեղ Իշ­խա­նը եւ Տիգ­րան Ոս­կու­նին: Առա­ջի­նը Կա­րօ Սա­սունի­ին հետ  կը խմբագ­րէր շա­բա­թօր­եա­կը եւ սիւ­նա­կա­գիրն էր օրա­թեր­թին, երկ­րոր­դը օգ­նա­կան-խմբա­գիրն էր զոյգ հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րուն: Մու­շեղ Իշ­խա­նը ամէն օր կը տես­նէի Ճե­մա­րա­նի մէջ, ուր ու­սու­ցիչ էր, բայց ին­ծի դաս չէր տար սկիզ­բը: Ոս­կու­նին Դա­մաս­կո­սէն կը ճանչ­նա­յի, բայց հոն մտեր­մու­թիւն չու­նէի հե­տը:

Առա­ջին յօդ­ուածս գրե­ցի  1946ին: Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վուն կը վե­րա­բե­րէր: Պատ­մու­թեան մեր ու­սու­ցի­չը` Գառ­նիկ Գիւ­զալ­եա­նը, շատ խօ­սած էր անոր մա­սին, որոշ տե­ղե­կու­թիւն­ներ ալ գտած էի օտար հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րու մէջ: Երբ գրու­թիւնս տպուե­ցաւ «Ազ­դակ շա­բա­թօր­եակ»-ի մէջ, ինք­զինքս լրագ­րող կար­ծե­ցի…

Մեր տու­նը այն ատեն Ապ­տէլ Ուա­հապ Ինկ­լի­զի փո­ղո­ցը կը գտնուէր, Նաս­րա­յի կող­մե­րը: Եր­կու մի­ջոց ու­նէի եր­թա­լու Ճե­մա­րան, որ այն ատեն Հրեա­նե­րու թա­ղին ծայրն էր. Ֆըրն Շըպ­պէ­քէն փա­րոս գա­ցող թիւ 2 հան­րա­կառ­քը կ՛առ­նէի մին­չեւ Հաուզ Սա­աթիէ եւ հոն­տե­ղէն կը մագլ­ցէի Ճե­մա­րա­նի զա­ռի­վե­րը, կամ քա­լե­լով կ՛եր­թա­յի: Այդ պա­րա­գա­յին շե­ղա­կի կը կտրէի Խան­տաք Էլ Ղա­մի­քը, կը հաս­նէի հի­մակ­ուան Ռի­ատ Սոլհ հրա­պա­րա­կը, որ անուն չու­նէր տա­կա­ւին,  հոն­կէ կը բարձ­րա­նա­յի Ս. Նշա­նի զա­ռի­վե­րը եւ աջ դառ­նա­լով` կը մտնէի Հրեա­նե­րու թա­ղը:

«Ազ­դակ»-ի խմբագ­րա­տու­նը կը գտնուէր զա­ռի­վայ­րին ստո­րո­տը, խճա­քա­րե­րով սա­լարկ­ուած լայն աս­տի­ճան­նե­րու կող­քին: Դի­մա­ցի կող­մը ար­հես­տա­նոց­ներ կա­յին, որոնց­մէ կը յի­շեմ մա­նա­ւանդ  վեր­մա­կա­գոր­ծի մը խա­նու­թը:

Խմբագ­րա­տու­նը կը բաղ­կա­նար մեծ սրա­հէ մը եւ եր­կու նոյն­պէս մեծ սեն­եակ­նե­րէ: Մուտ­քի աջին Հայկ Պալ­եա­նին գրա­սեն­եակն էր, ձա­խին` Ոս­կունի­ին գրա­սեն­եա­կը, ուր կ՛աշ­խա­տէր նա­եւ Մու­շեղ Իշ­խա­նը, երբ խմբագ­րա­տուն գար: Օրա­թեր­թը լոյս կը  տես­նէր կէ­սօ­րէն առաջ եւ քա­ղա­քա­կան լու­րե­րը կը թարգ­ման­ուէ­ին ու կը տպուէ­ին առ­տու կա­նուխ:

Քա­լե­լով դպրոց գա­ցած օրե­րուս կա­նուխ կ՛ել­լէի տու­նէն եւ ճամ­բուս վրայ կը հան­դի­պէի խմբագ­րա­տուն` Ոս­կունի­ին օգ­նե­լու: Ան «Լ՛օր­ի­ան»-էն թարգ­մա­նած կ՛ըլ­լար ար­դէն լու­րե­րը եւ հոն եղած ատենս կը զբա­ղէր  սրբագ­րու­թեամբ: Ին­ծի կու տար ձե­ռա­գի­րը, որ հե­տե­ւէի եւ ինք բարձ­րա­ձայն կը կար­դար ու կը սրբագ­րէր տպագ­րա­կան փոր­ձը:

1947-ի ամա­ռը իմ աշ­խա­տանքս կրկնա­պատկ­ուե­ցաւ. ո՛չ քա­նա­կով, այլ` տե­սա­կով: Սկսայ գրա­շա­րու­թիւն սոր­վիլ` միշտ կա­մա­ւոր ձե­ւով: Մի­ա­ժա­մա­նակ կը շա­րու­նա­կէի միւս աշ­խա­տանք­ներս:

Սրա­հին ձախ կէ­սը յատ­կաց­ուած էր գրա­շար­նե­րու տա­ռասն­տուկ­նե­րուն` դէ­պի արե­ւելք նա­յող մեծ պա­տու­հա­նի մը տա­կը: Ոս­կունիի գրա­սեն­եա­կին մօտ, անոր կռնակ դար­ձու­ցած, կ՛աշ­խա­տէ­ին օրա­թեր­թի գրա­շար­նե­րը: Անոնց­մէ կը յի­շեմ Սա­րաֆ­եան եղ­բայր­նե­րը: Անոնց դի­մա­ցը, դէմ­քով իրենց դար­ձած, Նի­կո­ղո­սը կ՛աշ­խա­տէր: Ան գլխա­ւոր գրա­շարն էր շա­բա­թօր­եա­կին: Իրեն կ՛օգ­նէր Վահ­րա­մը, որ ին­ծի սերըն­դա­կից էր: Նոյն ամա­ռը սկսաւ աշ­խա­տիլ նա­եւ Յա­կոբ Սա­րաֆ­եա­նը, մե­զի տա­րե­կից, որ ի վեր­ջոյ իր ամ­բողջ կեան­քը «Ազ­դակ»ի յար­կին տակ ան­ցուց, նախ իբ­րեւ գրա­շար, ապա` իբ­րեւ ծա­նու­ցում­նե­րու պա­տաս­խա­նա­տու:

Յա­կո­բը եւ ես` եր­կուքս ալ սկսնակ, կը մրցէ­ինք իրա­րու հետ: Յաղ­թո­ղը միշտ ինք կ՛ըլ­լար: Աւե­լի ճար­տար էր, աւե­լի արագ: Ես հա­զիւ կէս սիւ­նակ շա­րած կ՛ըլ­լա­յի, երբ ինք լման սիւ­նակ մը  վեր­ջա­ցու­ցած կ՛ըլ­լար ար­դէն:

Շատ հե­տաքրք­րա­կան էր գրա­շար­նե­րու մի­ջա­վայ­րը: Սրա­միտ ու կա­տա­կա­սէր մար­դիկ էին` հեգ­նու­թեան շեշտ­ուած հա­կու­մով: Իրենց կա­տակ­նե­րուն սո­վո­րա­կան զո­հը Բաբ­գէ­նը կ՛ըլ­լար, նախ­կին գոր­ծա­կից մը, որ յե­տոյ եր­գի­ծա­թերթ մը սկսաւ հրա­տա­րա­կել: Ան եր­բեմն կ՛այ­ցե­լէր իրենց, կը կե­նար տա­ռասն­տուկ­նե­րուն առ­ջեւ ու կը մաս­նակ­ցէր աշ­խա­տան­քին: Բաբ­գէ­նը կը խրտչէր ճռին­չէն: Պա­տու­հա­նին քով աշ­խա­տող գրա­շար­նե­րը, ծա­նօթ այս մե­նագ­րու­թեան, ատե­նը մէյ մը մե­տա­ղի կտոր մը կը քսէ­ին ապակի­ին եւ ջղայ­նա­ցու­ցիչ ճռինչ մը կը հա­նէ­ին: Բաբ­գէ­նը կը խեն­թա­նար, ականջ­նե­րը կը գո­ցէր ու կը հայ­հո­յէր:

Գրա­շար­նե­րու այլ մէկ հա­ճոյքն էր հե­ղի­նակ-հե­ղի­նակ խա­ղա­լը: Այդ օրե­րուն մաս առ մաս կը տպուէր Արամ Սա­հակ­եա­նի «Մահ­ուան պէս զօ­րա­ւոր»-ը: Մաս առ մաս ալ կը գրուէր ան­պայ­ման: Գրա­շար­նե­րը, մա՛նա­ւանդ Նի­կո­ղո­սը, գու­շա­կու­թիւն­ներ կ՛ընէ­ին դի­պա­շա­րի շա­րու­նա­կու­թեան մա­սին, հար­ցում­ներ կ՛ուղ­ղէ­ին հե­ղի­նա­կին, երբ խմբագ­րա­տուն գար, եր­բեմն նոյ­նիսկ թե­լադ­րանք­ներ կ՛ընէ­ին անոր: Արամ Սա­հակ­եա­նը հա­ճոյք կը զգար, ըստ երե­ւոյ­թին, այս զրոյց­նե­րէն եւ սի­րով կը մաս­նակ­ցէր անոնց:

Հայկ Պալ­եա­նը ինք չէր կա­տա­կեր, բայց կա­տակ­ներ եւ հե­տաքրք­րա­կան լու­րեր կու տար գրա­շար­նե­րուն շա­րե­լու: Իր գլխա­ւոր գոր­ծի­քը մկրատն էր: Հայ­կա­կան թեր­թե­րը աչ­քէ կ՛ան­ցը­նէր եւ հա­ճե­լի գտած կարճ գրու­թիւն­նե­րը կը կտրէր ու կու տար շա­րե­լու: 47ի ամա­ռը նոյն գրու­թիւնը մէկ-եր­կու ամիս տար­բե­րու­թեամբ եր­կու ան­գամ տուաւ: Թեհ­րա­նի «Ալիք»ը «Ազ­դակ»էն առ­նե­լով ար­տատ­պած էր զայն, ու Պալ­եա­նը մոռ­ցած, որ ար­դէն տպուած էր ան, նո­րէն տպել տուաւ:

Ես շատ  յա­րա­բե­րու­թիւն չու­նէի Պալ­եա­նին հետ, գործս Մու­շեղ Իշ­խա­նին եւ Տիգ­րան Ոս­կունի­ին հետ էր: Ան­գամ մը, սա­կայն, կապ հաս­տա­տեց ին­ծի հետ … եւ յու­սա­խաբ եղաւ:

1952-ի ամա­ռը ար­ձա­կուր­դով վե­րա­դար­ձած էի Պրիւք­սէ­լէն` ամիս մը Հո­լան­տա ան­ցը­նե­լէ ետք: Հե­տաքրք­րա­կան տպա­ւո­րու­թիւն­ներ ու­նէի, յօդ­ուա­ծա­շարք մը գրե­ցի անոնց մա­սին ֆրան­սե­րէ­նով եւ տուի «Լը Սուար»-ին: Առա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով նիւ­թա­կան վար­ձատ­րու­թիւն ստա­ցայ աշ­խա­տան­քիս հա­մար: Օր մը, երբ «Ազ­դակ» հան­դի­պած էի, Պալ­եա­նը տե­սաւ զիս ու մօ­տե­ցաւ:

–  Բա­րի եկեր ես,- ըսաւ,- իմա­ցայ, որ Եւ­րո­պա կ՛ու­սա­նիս: Պէտք է յու­շերդ տաս «Ազ­դակ»-ին  տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րուդ մա­սին:

Երբ իմա­ցաւ, որ յօդ­ուա­ծա­շարք գրած եմ ար­դէն եւ` ու­րիշ թեր­թի տուած, գոհ չմնաց:

Իմ յի­շա­տակ­ներս այս շրջա­նէն  դրա­կան են բո­լորն ալ: Չեմ յի­շեր որե­ւէ տհաճ  ման­րա­մաս­նու­թիւն, բա­ցի ան­շուշտ, շար­ուած տո­ղե­րու, սիւ­նակ­նե­րու թափ­ուե­լէն, որ ար­դէն անձ­նա­կան յի­շա­տակ չէ, բո­լոր գրա­շար­նե­րուն հա­ւա­քա­կան ող­բեր­գու­թիւնն  էր:

Վաթ­սու­նամ­եայ անց­եա­լէն յառ­նող այս յու­շե­րը մե­լա­մաղ­ձոտ շեշտ մը ու­նին սա­կայն ին­ծի հա­մար: Ժա­մա­նա­կը իր գոր­ծը կա­տա­րած է եւ «Ազ­դակ»-ն ու ես զու­գա­հեռ քա­լած ենք կեան­քի պո­ղո­տա­յէն: Բայց, մինչ ինք իր առոյգ ութ­սու­նամ­եա­կը կը տօ­նէ այ­սօր` վեր ել­լե­լով ժա­մա­նա­կի սան­դու­խէն, ես վար կ՛իջ­նեմ ան­կէ` տա­րի­նե­րու բե­ռը շալ­կած…

 

2007