«ՄԵԾ ՈՒՐԱԽՈՒԹԻՒՆ, ՀՊԱՐՏՈՒԹԻՒՆ ԵՒ ՀՈԳԵԿԱՆ ՀՐՃՈՒԱՆՔ ԿԸ ԶԳԱՄ` ՏԵՍՆԵԼՈՎ «ԱԶԴԱԿ»-Ի ՇԱՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆ ՎԵՐԵԼՔՆ ՈՒ ԲԱՐԳԱՒԱՃՈՒՄԸ, ՈՐՈՎՀԵՏԵՒ ԱՅՍ ԹԵՐԹԸ ՄԵՐ ՀԱՅԵԼԻՆ Է» Կ՛ԸՍԷ ԵՐՈՒԱՆԴ ՓԱՄՊՈՒՔԵԱՆ
«Ազդակ»-ի` ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական Կոմիտէի պաշտօնաթերթ ըլլալէն ետք, թերթին առաջին տնօրէնը հանդիսացած է Երւանդ Փամպուքեան, որուն օրով թերթը պատկառելի նուաճումներ ու յառաջընթաց արձանագրած է` 4 էջէն 8 էջի բարձրանալով, նոր մամուլով եւ տողաշարերով օժտուելով: «Ազդակ»-ի արտաքին էջերը գունաւոր տպելու ծրագիրի յաջողութեան առիթով «Ազդակ» հետեւեալ հարցազրոյցը ունեցաւ Երուանդ Փամպուքեանի հետ, որ անդրադարձաւ այդ հանգրուանին թերթին դիմագրաւած մարտահրաւէրներուն, արձանագրած նուաճումներուն եւ յատկանշական դէպքերուն:
Մերթ գոհունակ եւ ուրախ, մերթ մտահոգ եւ տխուր դէմքի արտայայտութիւններ ու ձայնի ելեւէջներ տիրական կը դառնային Ե. Փամպուքեանի մօտ, որ «Ազդակ»-ի յարկին տակ անցուցած իր 8 տարիներուն ընթացքին ապրած է լաւն ու վատը, պատերազմական ամէնէն դաժան պայմաններուն տակ լիբանանահայութեան «հաց» հասցնելու պատասխանատուութիւնը, որովհետեւ «Ազդակ»-ը յոյս ներշնչող աղբիւր եղած է: ՀՅԴ Կեդրոնական Կոմիտէի պաշտօնաթերթին առաջին տնօրէնը իր յիշողութեան ծրարը բանալով` անկէ դուրս կը բերէ արժէքաւոր եւ իւրայատուկ դէպքեր ու պատմութիւններ, որոնք թերթին «կեանք»-ի խճանկարի կազմութեան մէջ հիմնական դերակատարութիւն ունեցած են` ձեւով մը կառոյցին հիմերը հանդիսանալով:
Ստորեւ` հարցազրոյցին ամբողջութիւնը:
«ԱԶԴԱԿ».- «Ազդակ»-ի տնօրէնութիւնը ստանձնած ձեր տարիներուն ի՞նչ էր թերթին վիճակը եւ ի՞նչ փոփոխութիւններ արձանագըրւեցան:
ԵՐՈՒԱՆԴ ՓԱՄՊՈՒՔԵԱՆ.- 1970 թուականի սեպտեմբեր 23-ին ստանձնեցի «Ազդակ»-ի տնօրէնութիւնը: Մինչեւ 1965, Հայկ Պալեանի տնօրէնութեան օրով, անիկա կիսապաշտօն թերթն էր Դաշնակցութեան, իսկ այդ թուականէն սկսեալ դարձաւ ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական կոմիտէի պաշտօնաթերթը: Անկէ ետք աշխատանք տարւեցաւ ունենալու խմբագրական կազմ, զոր գլխաւորեց նախկին խմբագիր Տիգրան Ոսկունին, իսկ անոր անդամներուն կարգին էր Պօղոս Սնապեան: Հակառակ տարուած աշխատանքին` դժգոհութիւն կար թերթի ծաւալին գծով, որովհետեւ 4 էջնոց թերթին մօտաւորապէս 1,5 էջը ծանուցումով կը լեցուէր, կային տեղական ու միջազգային լուրեր (այդ հանգրուանին միջազգայինին լայն տեղ կը տրուէր), ուստի յօդուածներու համար շատ քիչ տեղ կը մնար: Այս ծիրին մէջ նաեւ պէտք է անդրադառնալ այն երեւոյթին, որ 1960-ական տարիներուն լիբանանահայութիւնը վերելքի մէջ էր, լիբանանեան քաղաքական կեանքին մէջ իր տեղը կը գրաւէր, հայկական կեանքին մէջ շատ եռուն գործունէութիւն ծաւալած էր: Այս կացութեան մէջ սահմանափակ էջերով թերթը անկարող էր այս իրականութեան արձագանգ ըլլալու, ցոլացնելու գաղութին իսկական պատկերը:
Հետեւաբար ծրագրուեցաւ էջաթիւի յաւելում կատարել. բան մը, որ մեծ քայլ էր այդ հանգրուանին: Յիշեցնեմ, որ այդ ժամանակաշըր-ջանին միակն էինք, նաեւ Հայաստանի մէջ, որ 8 էջնոց թերթի ծրագիր կը մշակէինք: Պէտք է աւելցնենք, որ լիբանանահայութեան ապրած վերելքին պատճառներէն էր այն, որ ազգային կարեւոր հաստատութիւններու եւ կառոյցներու կեդրոններ տեղակայուած էին Պէյրութի մէջ: Տարբեր յարանուանութիւններու եւ կուսակցութիւններու կողքին, Դաշնակցութիւնը եւս իբրեւ կեդրոն նկատի ունէր Պէյրութը, ուր ՀՅԴ Բիւրոն հաստատուած էր. աւանդութիւն դարձած էր, յատկապէս «Դրօշակ»-ի հրատարակութեան դադրելէն ետք (1933), որ հոն, ուր կը գտնուի Դաշնակցութեան Բիւրոն, այդտեղի մամուլը կը ստանար կեդրոնական դիրք, այդպէս էր օրինակ պարագան «Յուսաբեր»-ին, երբ ՀՅԴ Բիւրոն Գահիրէ կը գտնուէր: Պէյրութ փոխադրուելէն ետք «Ազդակ» պէտք էր այդ պահանջին գոհացում տալու ատակ օրաթերթ ըլլար: Տակաւին կային այլ կազմակերպութիւններ եւ միութիւններ, որոնց աշխուժ գործունէութեան արձագանգը պէտք էր ըլլար «Ազդակ». թէեւ կային նաեւ այլ թերթեր, ինչպէս` «Զարթօնք»-ը, «Արարատ»-ն ու «Այգ»-ը, սակայն անոնց պատկերը չէր բաւարարեր այդ պահանջը:
Օրուան ՀՅԴ Կեդրոնական կոմիտէն տնօրէնութեան պաշտօնը ինծի յանձնելէ առաջ արդէն իսկ սկսած էր նախապատրաստական աշխատանքներու. օրինակ, տոքթ. Էպլիղաթեան սկսած էր մօտէն հետեւիլ «Ազդակ»-ի աշխատելաձեւին, նախկին գրաշարաձեւը, որ մէկ առ մէկ շարել կ՛ենթադրէր, փոխարինուած էր նոր տողաշար մեքենայով, սակայն նկատի ունենալով, որ 8 էջնոց թերթին համար մէկ տողաշար բաւարար չէր, գնուեցաւ նաեւ երկրորդ մը: Հին մամուլին փոխարէն` գնուեցաւ նոր մը, որ 8 էջը միասնաբար կրնար տպել ու մեքենաբար ծալել թերթը. ասիկա մեծապէս պիտի արագացնէր գործը, որովհետեւ նախապէս այս գործընթացները ձեռքով կը կատարուէին:
Պաշտօնի կոչուելէս ետք պարտք դրուեցաւ վրաս եւ ինծի պարտականութիւն տրուեցաւ ամէնէն կարճ ժամանակամիջոցին թերթը 8 էջի վերածել: 2 դեկտեմբերին արդէն թերթը 8 էջով լոյս տեսաւ. այդ կարճ ժամանակամիջոցին ընթացքին նաեւ կարելի եղաւ խմբագրակազմը բազմամարդ դարձնել, կազմը համալրուեցաւ երկու հիմնական խմբագիրներով եւ 6 օժանդակներով: Ունէինք նաեւ աշխատակիցներ եւ պատասխանատուներ` մշակութային, երաժշտական, թատրոնի, երիտասարդական, կնոջական, մարզական եւ մանկապատանեկան բաժիններու: Այս հանգրուանին մեզի միացան երիտասարդ տարրեր` Նազարէթ Պէրպէրեան, Եւա Տերվիշեան, Զարեհ Մոնոֆարեան, Նուպար Չարխուտեան եւ այլն: Փաստօրէն երկու ամսուան ընթացքին կարելի եղաւ այս բոլորը իրականացնել, եւ թերթը դարձուցինք գիշերային. գիշերը կը հրատարակուէր եւ առտու շատ կանուխ կը հասնէր բաժանորդներուն եւ ընթերցողներուն: Բաժանորդներուն թիւը աւելցաւ, յաւելեալ խանդավառութիւն ստեղծուեցաւ թերթին նկատմամբ. թէեւ ասոր զուգահեռ կար այլ դժուարութիւն մը. 8 էջնոց ըլլալէ ետք թերթին գինը բարձրացաւ եւ նախկին 15 դահեկանին փոխարէն եղաւ 25, որ ամբողջ շաբթուան ընթացքին պատկառելի գումար կը նկատուէր ընտանիքի մը համար: Ըսեմ, որ քանի մը տարուան ընթացքին յստակ դարձաւ, որ «Ազդակ»-ի ընթերցողները շատ աւելի մեծ թիւ կը կազմէին, քան` բաժանորդները. այսինքն շուկային մէջ, գործատեղիներուն մէջ թերթը ձեռքէ ձեռք կ՛անցնէր. հաւանաբար մինչեւ օրս այդպէս է կացութիւնը:
«Ա.».- Անդրադառնանք նոր սարքերու բերուելէն ետք «Ազդակ»-ի տպագրութեան գործընթացին կրած փոփոխութեան` անդրադառնալով նաեւ խմբագրական աշխատանքներուն:
Ե. Փ.- Յօդուածները կը գրուէին, փորձերուն կը նայուէր, մետաղեայ կազմածներու մէջ կը տեղաւորուէին կապարի շարուածքները եւ էջադրում տեղի կ՛ունենար: Մեծ խորագիրները ձեռքով կը շարուէին. այս իմաստով նորութիւններ արձանագրուեցան, որովհետեւ թերթի աշխատակից դարձաւ Մասիս Արարատեան ծաղրանկարիչը, որ միեւնոյն ատեն լաւ նկարիչ էր եւ տառեր կը յօրինէր «Ազդակ»-ին համար: Թէեւ նոր կազմածներ բերած էինք, սակայն անոնք այսօրուան կարելիութիւնները չէին ընձեռեր բնականաբար: Արդարեւ, եթէ որոշէինք, որ տուեալ դէպքի մը կամ ձեռնարկի մը անդրադարձը արդէն յաջորդ օրը պէտք էր տպէինք, նկարներու խնդիր կը ստեղծուէր: Նկարները մինչեւ երեկոյ հազիւ կը հասնէին, մենք զանոնք կը ղրկէինք զինկոկրաֆի, որպէսզի քլիշէ պատրաստուի: Սակայն զինկոկրաֆները սովորաբար մինչեւ ժամը 7:30-8:00 կ՛աշխատէին: Մեր խնդրանքով անոնք երբեմն աւելի երկար կը մնային աշխատանքի վրայ` սպասելով մեր նկարներուն: Այս իմաստով բախտաւոր կը նկատուինք, որովհետեւ այդ տարիներուն լիբանանեան մամուլի լուսանկարիչները հիմնականին մէջ հայ տղաք էին, որոնք կամաւորաբար իրենց լուսանկարներէն առատօրէն բաժին կը հանէին «Ազդակ»-ին եւ գոհ կ՛ըլլային, եթէ մենք այդ լուսանկարները գոր ծածէինք թերթին մէջ:
Լուրերը կը քաղէին միջազգային լրատու գործակալութիւններէ, որոնք գործիքներ տեղադրած էին խմբագրատան մէջ, հիմնականը` «Ա. Էֆ. Փէ.»ն. նաեւ կ՛օգտուէինք հայաստանեան լրատուութենէն «Թաաս» գործակալութենէն, որ այլ լուրերու կարգին Հայաստանի վերաբերող լուրեր կը փոխանցէր. թէեւ այդքան ալ շահեկան չէին հայաստանեան լրատուութիւնները, սակայն գոնէ չէինք զրկուեր ամբողջովին:
Պէտք է ըսել, որ այս լրատու գործակալութիւնները արագութիւն եւ թարմութիւն կու տային թերթին, որովհետեւ անոնց բացակայութեան խմբագիրը առաւօտուն աշխատանքի կու գար եւ հիմնական աղբիւր նկատի կ՛ունենար օր մը առաջ լոյս տեսած «Լ՛օրիան»-ը, ուրկէ լուրեր կ՛ընտրէր ու կը թարգմանէր: Երբ թերթը գիշերային դարձաւ, այդ մէկը ինքնաբերաբար կարելի չէր կատարել, խմբագիրները յաւելեալ աշխատանք պէտք էր տանէին լրատու գործակալութիւններուն փոխանցած լուրերէն ընտրութիւններ կատարելու, թարգմանելու եւ համադրելու:
Տեղական լուրերու պարագային, հիմնականօրէն լիբանանեան լրատու գործակալութեան տեղեկագիրը կար, սակայն ատիկա այդքան ալ հետաքրքրական չէր, աւելի հետաքրքրական էր, երբ մեր թղթակիցները կը ղրկէինք համապատասխան կեդրոններ, ինչպէս` խորհրդարան, որպէսզի մեզի տեղեկութիւններ փոխանցեն: Լիբանանեան առումով, լրատու գործակալութիւն չկար, այդ պատճառով ալ քիչ մը դժուարութիւն կ՛ունենայինք: Նշենք նաեւ, որ տեղական լուրեր քաղելու համար կ՛օգտուէինք նաեւ մեր երեսփոխաններէն, որոնք վերջին զարգացումներուն իրազեկ կ՛ըլլային եւ մեզի տեղեկութիւններ կը փոխանցէին:
Այս բոլորին կողքին, կար շատ կարեւոր այլ հարց մը` լեզուի խնդիրը, որուն սրբագրութիւնը ստանձնած էին Պօղոս Սնապեան եւ ուրիշներ:
Այդ հանգրուանին թերթին աշխուժութիւն տուող բաժիններէն յիշենք երիտասարդական, ուսանողական եւ պատանեկան էջերը, խմբագիրները, յատկապէս Նազարէթ Պէրպէրեանը, կը զբաղէին այս բաժիններով, ունէինք խմբակներ` տարբեր հետաքրքրութիւններով: Ազգային հարցերու գծով բաւական յարձակողական էինք, քննադատական եւ ատիկա խնդիր կը ստեղծէր, բայց մամուլի գլխաւոր առաքելութիւնն է հանրային կարծիք ձեւաւորել, ուղղութիւն տալ, լաւը գնահատել, իսկ թերութիւնները մատնանշել: Ասիկա թերթին առաքելութեան մէկ երեսն է, այլապէս թերթը պիտի վերածւի պարզ լուրեր հաղորդողի, իսկ այդ մէկը ընողը հեռու կ՛ըլլայ իրականութիւնը իր ամբողջական պատկերով ներկայացնելէ:
Ազգային կեանքի մէջ թերութիւններ կային. օրինակ` փորձեցինք, որ ազգային մարմինները իրենց նիստերուն ընթացքին լրագրողներ ընդունին, որպէսզի կարելի ըլլայ տեղեկութիւններ քաղել, եւ կամ խնդրեցինք, որ յայտարարութիւններ հրապարակուին` փոխանցելով, թէ ի՛նչ նիւթեր կային օրակարգի վրայ, ի՛նչ լուծումներ ձեւաւորւեցան: Բայց եւ այնպէս տղաքը ի զուր կ՛երթային ու կը սպասէին, ոչ մէկ տեղեկութիւն կը փոխանցուէր անոնց:
Հոս կրնանք ըսել, որ մեր մարմինները հաշուետուութեան տեսակէտով պատասխանատուութիւն չէին վերցներ, կը խուսափէին. կ՛ենթադրեմ, որ մինչեւ հիմա ալ այդպէս է:
Արագ լրատուութիւնը, որ շատ մեծ յաջողութեամբ կը կատարուի այսօր, չէինք կրնար ընել, որովհետեւ անհրաժեշտ թիւով թղթակից չունէինք, ձեռնարկներու լրատուութիւնը կատարելու համար պէտք էր օրեր սպասէինք:
Բացառիկ պարագաներ կ՛ըլլային. 70-ական թուականներուն սկիզբն էր, երբ Հայաստանէն եկած էր «Արարատ» ֆութպոլի խումբը, որ Պուրճ Համուտի մէջ մրցումներ կատարեց ՀՄԸՄ-ի խումբին հետ: Այն ժամանակ ՀՄԸՄ-ի Միջին Արեւելքի վարչութիւնը ընդունելութիւն մը կազմակերպեց Պէյրութի ՀՄԸՄ-ի ակումբին մէջ: Հրաւիրւած էի նաեւ ես, բաժակաճառեր խօսուեցան, պաշտօնական խօսքեր արտասանուեցան, եւ այդ առիթով ես կատարեցի թղթակիցի դերակատարութիւն: Կապուեցայ խմբագրատուն եւ տեղեկութիւն տուի` պատուիրելով, որ թերթը հազիւ լոյս տեսած` առաջին թիւերը իսկոյն բերեն հոն, ուր որ էինք: Հանդիսութեան ներկաները երբ տեսան թերթը, ափ ի բերան մնացին, որովհետեւ քանի մը ժամ առաջ խօսուածն ու կատարուածը արդէն թերթին մէջ տեղ գտած էր, անոնք ըսին, որ նոյնիսկ Հայաստանի մէջ նման բան կարելի չէ ընել:
«Ա.».- Ի՞նչ էր թերթին դիմաց ցցուած գլխաւոր դժուարութիւնը, յատկապէս` լիբանանեան պատերազմի տարիներուն:
Ե. Փ.- Խմբագրատունն ու տպարանը կը գտնուէին Ուաթուաթի մէջ. պատերազմի ատեն կացութիւնը բաւական դժուարացաւ, յատկապէս` 1975-էն սկսեալ, երբ երթեւեկի հարցեր ստեղծուեցան դէպի Պուրճ Համուտ եւ միւս արուարձանները, փոխադրութիւնը դարձաւ դժուար եւ վտանգաւոր: Հրամայական էր ո՛չ միայն թերթը լոյս ընծայելը, այլ` տեղ հասցնելը: Այդ հանգրուանին կար հոգեբանական վիճակ մը, գաղութին մէջ արտագաղթի փութալու կացութիւն կար, եւ պէտք էր առաջքը առնել այդ մէկուն: Այս իմաստով հիմնական դերակատարութիւն ունէր թերթը, որ ամէնօրեայ սնունդ կու տար ժողովուրդին, դիմադրութիւն, տոկունութիւն կը ներշնչէր: Իսկապէս կը զգայինք այս մէկը, որովհետեւ որեւէ օր, եթէ որոշ թաղամաս մը թերթ չհասնէր, այդտեղ ժողովուրդը տագնապի կը մատնուէր, թէ` ինչո՞ւ թերթը չհասաւ: Այդ պատճառով ալ մենք ամէն միջոցի կը դիմէինք, որպէսզի թերթը տեղ հասնէր. այդ գործը պաշտօնեայի միջոցով կարելի չէր կատարել, այլ նուիրեալներու կարիք կար: Պէտք է ողջունել մեր տղաքը, ընկերները, որոնք շատ դժուար ու վտանգաւոր այս գործը ստանձնեցին. երախտապարտ ենք անոնց:
Պատերազմի տարիներու դժուարութիւններուն կարգին էր նաեւ ելեկտրականութեան մնայուն ընդհատումները, որոնք աշխատանքը կը կասեցնէին: Ուստի որոշեցինք ելեկտրածին մը գնել եւ, ի՜նչ զուգադիպութեամբ, այն օրը, երբ մեքենան աշխատցուցինք, ելեկտրականութիւնը վերջնականօրէն ընդհատուեցաւ` 6 ամիս երբեք չվերադառնալու համար: Հետաքրքրական էր, որ «Ազդակ»-ի ելեկտրածին սարքով նաեւ փողոցը կը լուսաւորէինք, շէնքի բնակիչներուն, «Արա Երեւանեան» կեդրոնին ելեկտրականութիւն կու տայինք: Թաղի յանձնախումբը եւս դիմում կատարեց մեզի, որպէսզի փռապանին, ջրհորին եւ մսավաճառին ելեկտրականութիւն տրամադրենք: Այդպէս ալ ըրինք, յատուկ դրութիւն ստեղծեցինք իրենց համար, պայմանաւ որ ելեկտրականութիւնը ընդհատուէր, երբ շատ հզօր ելեկտրականութիւն պահանջող մամուլը աշխատցնէինք:
Այդ վտանգներով լեցուն տարիներուն կար խմբագրատունէն տուն փոխադրուելու հարց, այդ պատճառով ալ միայն շաբաթավերջերուն կը վերադառնային տուն, այդ ալ` բաւական վտանգաւոր պայմաններու տակ, բայց եւ այնպէս կարելի եղաւ թերթը անխափան լոյս ընծայել, հասցնել մեր ընթերցողներուն եւ նոյնիսկ արտասահման առաքել:
Խորքին մէջ թերթին անխափան հրատարակումը պատուոյ խնդիր էր մեզի համար, կար գաղութն ու կառոյցները կանգուն պահելու խնդիր, եւ մենք այդ առաքելութեան մաս պէտք էր կազմէինք եւ յոյս ներշնչէինք մեր ժողովուրդին` հաստատելով, որ ամէն ինչ վերջ մը ունի: Կար նաեւ այն իրողութիւնը, որ Լիբանանի նման գաղութի մը դերակատարութիւնը ամբողջ սփիւռքի ազգապահպանման, Հայ դատի պահանջատիրութեան իմաստով անփոխարինելի էր: Արդարեւ, մենք ամէն տեսակի զոհողութիւն յանձն կ՛առնէինք, որպէսզի կարելի ըլլայ յարատեւել. եթէ մեր տղաքը զէն ի ձեռին մեր թաղերը, ազգային հաստատութիւնները կը պաշտպանէին, «Ազդակ»-ի խմբագրական կազմն ու պաշտօնէութիւնը իր կարգին իրեն բաժին ինկած գործը պատուով կը կատարէր:
Այնպէս որ, պէտք է հասկնալի դառնայ, որ անձնապէս որքան ուրախ եւ հպարտ եմ, հոգիս հրճուանքով կը լիանայ, երբ «Ազդակ»-ի շարունակական վերելքն ու բարգաւաճումը կը տեսնեմ, որովհետեւ այս թերթը մեր հայելին է, հայելին է այն կենսունակութեան, բծախնդրութեան եւ նախանձախնդրութեան, որ ցոյց տուած է եւ կը շարունակէ ցոյց տալ այս օրաթերթը: Միեւնոյն ատեն կայ այն, որ «Ազդակ»-ը ոգեւորութիւն կը ներշնչէ, կը քաջալերէ, կ՛ամրապնդէ հայկականութիւնը, պահանջատիրութիւնը, հայրենիքին կառչածութիւնը, ինչ որ մեծ կարեւորութիւն ունի: Բոլոր խմբագիրները անխըտիր պէտք է լաւ գիտնան, որ նման պարտականութեան կոչուած են. կը կարծեմ, թէ մեր ժողովուրդն ալ ըստ այնմ կը քաջալերէ եւ կը գնահատէ: Յատկանշական է նաեւ «Ազդակ»-ին ցոյց տուած հետաքրքրութիւնն ու գուրգուրանքը հանդէպ նոր սերունդին` մտաւորականի խմորում ունենան անոնք թէ արուեստագէտի. այս բոլորը շատ բան կ՛ապացուցեն: Երբեք չեմ զղջար այն 8 տարիներուն համար, զորս իմ ասպարէզէս անկախ աշխատանքով մը տրամադրեցի «Ազդակ»-ին, պարտականութիւն ստանձնեցի եւ գործեցի թերթին յարկին տակ:
Հարցազրոյցը վարեց`
ՆՈՐԱ ԲԱՐՍԵՂԵԱՆ