«ԱԶԴԱԿ»-Ի ԳՐԱՇԱՐԱԿԱՆ ԵՒ ՏՊԱԳՐԱԿԱՆ ՈՒՂԻՆ
«Երբ ձեռնարկեցինք «Ազդակ»-ի հրատարակութեան, մեր ամբողջ դրամագլուխը կը կազմէին քանի մը սնտուկ մաշած տառեր, քանի մը կտոր հինցած տպագրական գոյքեր եւ ձեռքի փոքր մեքենայ մը», կը գրէ Հայկ Պալեան` «Ազդակ»-ի ծննդոցին անդրադառնալով:
1927-ին «Ռիատ Սոլհ» շրջանին մէջ գտնուող տպարանին մէջ ծնունդ առած «Ազդակ»-ը կը սկսի հրատարակուիլ 4 էջերով` իւրաքանչիւր չորեքշաբթի ու շաբաթ օրերը, եռօրեայ ու ապա երկօրեայ դրութեամբ` ձեռքով շարուող ու բանող սարքերու երկունքով:
Երբ Հայկ Պալեան կը նախաձեռնէ «Ազդակ»-ի հրատարակութեան գործին, իր թիկունքին կ՛ունենայ քաջալերանքն ու գործնական աջակցութիւնը ՀՅԴ-ի Լիբանանի Կեդրոնական Կոմիտէին: Հայկ Պալեան կը գնէ «Նոր Փիւնիկ»-ին տպագրական գործիքները եւ տառերը, որոնք հետագային տարիներ շարունակ կը ծառայեն «Ազդակ»-ին:
Իր հրատարակութեան առաջին տարիներուն «Ազդակ» կը գործէ նախկին Ժողովրդային տան վարի յարկը, տպագրական սահմանափակ կարելիութիւններով: Սակայն աւելի ուշ` 1930-ին թերթը կը դառնայ երկօրեայ, իսկ 1932 մարտ 1-ին` օրաթերթ:
1957-ին տպարանն ու խմբագրատունը կը փոխադրուին Ուաթուաթի շրջան` Ճեմարանէն քիչ մը անդին, «Արա Երեւանեան» կեդրոնական ակումբին քովը: Բարձրայարկ շէնքի մը գետնայարկը, նկուղէ մը, քանի մը սենեակէ եւ շարող ու տպող մեքենաներէ բաղկացած էր տպարանը: Շէնքի մուտքին, ոսկեգոյն ցուցատախտակի մը վրայ գրուած էր «Ազդակ» եւ… դէպի ձախ ուղղութիւն տուող սլաք մը կ՛առաջնորդէր աւելի ընդյատակեայ դուռ մը, ուր կարելի էր մուտք գործել, ապա այցելել զանազան ենթաբաժանումներ:
Հոն թերթի հրատարակութիւնը կը կատարուի «Վուարան» տպագրական սարքի մը ճամբով: Այս մեքենան ինքնաշխատ չէր, այլ կը բանէր ձեռքով եւ իւրաքանչիւր էջ առանձինն կը տպուէր: 4 էջը երկու հանգրուանով լոյս կը տեսնէր, նախ պէտք էր տպել թերթին մէկ երեսը, յետոյ` երկրորդը: Տպագրողը պէտք էր ձեռքով «կերակրէր» թուղթը… Թերթը պաշտօնեաներուն կողմէ կը ծալուէր:
«Ազդակ»-ի երկրորդ շրջանը կը սկսի թերթին պաշտօնական փոխանցումով ՀՅԴ-ի Լիբանանի Կեդրոնական Կոմիտէին` 1965-ին, Հայկ Պալեանի պատասխանատուութեամբ:
1969-70 տարիներուն է, որ «Ազդակ» կ՛օժտուի միաժամանակ 8 էջ տպագրող «Տիւպլեքս» մեքենայով, որ կու գար փոխարինելու նախկին` կէս մեքենական տպագրական սարքը: Այդ շրջանին տպարանը արդէն ունէր տողաշարական համեմատաբար արդի մեքենաներ` 3 Intertype եւ մէկ Lynotype, որոնք կապարի հալոցի միջոցով տող առ տող կը կազմէին սիւնակները, իսկ էջադրողը պէտք էր խորագիրներուն բառերը մէկ առ մէկ շարէր ձեռքով, ինչպէս որ գրաշարները կ՛ընէին յիշեալ մեքենաներու տպարան մուտքէն առաջ, այսինքն ամբողջ սիւնակները պէտք էր շարէին ձեռքով, տող առ տող, սիւնակ առ սիւնակ, ու էջադրողը անոնցմով պէտք էր կազմէր էջերը: «Ազդակ»-ին ու այլ տպարաններու համար այդ ժամանակաշրջանը կարելի է կոչել «հին ու նոր կապարի դարեր», որովհետեւ ձեռքով թէ մեքենայով տողաշարութիւնը կը կատարուէր կապարաձոյլ մեծ ու փոքր գիրերով:
Այս կազմածին ստեղնաշարերը երեք մասի բաժնուած էին. սեւը կը նշէր այբուբենի ոչ գլխագիր տառերը, կապոյտը` կէտադրական նշանները եւ թուանշանները, իսկ ճերմակը` այբուբենի գլխագիրները:
Երբ գրաշարը լուր մը պիտի շարէ, ստեղնաշարերուն դիպչելով պիտի շարէ, մինչեւ որ տողը լեցուի եւ քոմփասը ամբողջանայ, ապա պիտի ղրկէ մեքենային այն բաժինը, ուր կը սկսի «գործողութիւնը»: Մեքենային այդ բաժինը գիրերու կաղապարներէ բաղկացած այդ տողը կ՛իջեցնէ կապարի կաթսային ծակտիկներուն քով, ուր հալած տաք կապարը կայ, եւ մխոցը (փիսթոն) երբ կը կոխէ այդ հալած կապարին վրայ, ծակտիկներէն հալած կապարը գիրերու կաղապարներուն կու գայ եւ այդպիսով շարուած կաղապարները կապարի վրայ տողի կը վերածուին: Հալած կապարը քանի մը երկվայրկեանէն կը սառի եւ տողի վերածուելով` դուրս կու գայ:
Յետոյ գիրերու կաղապարները մեքենային ուրիշ կտորի մը միջոցով դարձեալ իրենց տեղերը կ՛իջնեն` սնտուկին մէջ:
Վերջապէս, շաբաթ օրերը երկու արաբ պաշտօնեաներ տողերու վերածուած կապարները կը հալեցնէին կաթսայի մը մէջ եւ յատուկ կաղապարներու մէջ թափելով` դարձեալ սառած կապարներու կը վերածէին:
1970-ի վերջերը «Ազդակ» կ՛ունենայ իր բազմանդամ խմբագրակազմը. լիբանանահայութեան ապրած վերելքի այդ տարիներուն եւ ՀՅԴ Բիւրոյի Լիբանանի մէջ գտնուելու հանգամանքին բերումով ձեւով մը յաւելեալ պարտականութիւն կը դրուի «Ազդակ»-ի ուսերուն` դառնալու գաղութին պատկերը փոխանցող հիմնական հայելին: Այս պայմաններու լոյսին տակ թերթին 4 էջերը կը սկսին շատ նեղ թուիլ, ուստի կը ծրագրուի էջաթիւը բարձրացնել 8-ի, ինչ որ կ՛ենթադրէ մամուլի եւ գրաշարական կազմածներու փոփոխութիւն:
2 դեկտեմբեր 1970-ին «Ազդակ» կը սկսի լոյս տեսնել 8 էջով:
8 էջանոց «Ազդակ»-ը հազիւ քանի մը տարուան թափ առած` վրայ կը հասնի Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը` մայրաքաղաք Պէյրութը բաժնելով երկուքի: Ասոր իբրեւ հետեւանք` «Ազդակ» խմբագրելը, տպելն ու ցրուելը կը վերածուի ամէնօրեայ տաժանակիր աշխատանքի:
«Ազդակ» կը գործէ արեւմտեան Պէյրութի մէջ, իսկ անոր ընթերցողներուն ջախջախիչ մեծամասնութիւնը կ՛ապրի արեւելեան Պէյրութի մէջ: «Ազդակ»-ը Պէյրութի արեւմուտքէն արեւելք հասնելու համար կը շրջէր Լիբանանի լեռնային շրջաններն ու գիւղերը` 5 վայրկեան խլող ճամբան դարձնելով 3-4 ժամուան ուղեւորութիւն:
Անհաւատալի, բայց իրա՛ւ. հակառակ բոլոր դժուարութիւններուն` պատերազմի այդ տարիներուն «Ազդակ» կը շարունակէ կապի մէջ մնալ իր ընթերցողներուն հետ:
Այս վիճակին վերջ տալու մտահոգութեամբ, 1982-ին կ՛որոշուի «Ազդակ»-ը փոխադրել արեւելեան Պէյրութ, Պուրճ Համուտ: Հոն «Ազդակ» կը սկսի հրատարակուիլ տպարան Սարգիսեանի մէջ, սակայն այս տպարանին դիւրութիւնները սահմանափակ ըլլալուն պատճառով «Ազդակ» 2 ամիս ետք կը վերադառնայ իր տպարանը, ուր 5 տարի եւս պատերազմի դաժան պայմաններու եւ ռումբերու տարափին տակ կը շարունակէ լոյս տեսնել:
1987-ին «Ազդակ» հրաժեշտ տալով իր 30 տարուան խմբագրատան` կը փոխադրուի Պուրճ Համուտ, ուր 2 տարիէ ի վեր արդէն կը գործէր իր առժամեայ մէկ խմբագրատունը: «Ազդակ» կը սկսի լոյս տեսնել Ժողովրդային բնակարաններու շրջանին մէջ գտնուող տպարան «Նանոր»-էն եւ ապա` տպարան «Էրեբունի»-էն: Մէկուկէս տարի այս պայմաններով հրատարակուելէ ետք, 1988-ի օգոստոսին «Ազդակ»-ի տպարանը կը հաստատուի «Շաղզոյեան» կեդրոնին մէջ:
1993-1994 տարիներուն է, որ «Ազդակ»-ի վերջոյ մուտք կը գործէ տպագրութեան արդի արհեստագիտութեան աշխարհը` որդեգրելով համակարգչային գրաշարութեան-էջադրումի ու օֆսեթ տպագրութեան դրութիւնը:
1975-ին ապրիլին, երբ պայթեցան Լիբանանի ծանօթ դէպքերը, յետոյ, 16 տարի ետք, պատմութեան անցան լիբանանեան պատերազմ որակումով, աշխարհը շարունակած էր մեքենական ու համակարգչային արդիականութեան խօլ վազքը, մինչդեռ, ինչպէս տագնապահար որեւէ երկիր, Լիբանան մտած էր տեղքայլի ու դանդաղումի ընթացքի մէջ: Պատերազմական վիճակը Լիբանանին հարկադրեց ուշացումով հետեւիլ այդ քայլերուն, նաե՛ւ տպագրական կալ-ւածին մէջ: «Ազդակ»-ի համար եւս այդ գարունը հարկադրաբար եկաւ բաւական ուշ, երբ արդէն տողաշարական ու տպագրական մեքենաները սկսած էին դառնալ թանգարանային, այլեւս կը դժուարանար «նախնադարեան» մեքենաներուն փոխնորդ կտորներ ապահովելը: Կը ստեղծուի աներեւոյթ «դամոկլեան սուր» մը, որ ամէն օր կը սպառնար թերթին լոյս ընծայումը անկարելի դարձնել:
Մինչ այդ «Ազդակ» 70-ականներու սկիզբէն ի վեր լոյս կը տեսնէր 8 էջով, ուրեմն նաեւ կար պահանջ ու ակնկալութիւն թերթին էջերուն թիւը բարձրացնելու:
Այս վիճակը ծանօթ էր ՀՅԴ Լիբանանի Կեդրոնական Կոմիտէին, որուն պաշտօնաթերթն է «Ազդակ»: Եւ ինչպէս նախընթաց հանգր ւաններուն, այս անգամ եւս ան կու տայ բարեփոխման որոշումը, կ՛ապահովէ նիւթական միջոցները:
Տպարանը արդի արհեստագիտութեան դարաշրջանը փոխադրել` կը նշանակէր առնել երկու գլխաւոր քայլ. գրաշարութեան ու էջադրումի համար ձեռք բերել համակարգիչներ, իսկ մամուլը փոխարինել տպագրական արդիական մեքենայով:
Թերթը չէր կրնար ունենալ նուազ որակաւոր համակարգիչներ, որոնք կրնային որեւէ պահու «դաւաճանել» ու աշխատանքին ամբողջացումը խափանել: Այլ ասպարէզներու պարագային, յաճախ կարելի է գործ մը վաղուան ձգել: Օրաթերթը նման պերճանքէ զուրկ է:
Համակարգիչներուն հետ պէտք էր ունենալ արդիական տպիչներ` laser printer-ներ:
Զուգահեռաբար, կը ձեռնարկուի արդիական մամուլի մը որոնումին, մեքենայ մը, որ բաւարարէր թերթին այդ օրերու ու անմիջական ապագայի կարիքները:
Բաւական երկար որոնումէ ետք կարելի կ՛ըլլայ ձեռք բերել առաւելագոյնն 12 էջ միաժամանակ տպող «Կոս» մակնիշի մեքենայ մը, որ ունէր 3 մաս (իւրաքանչիւրը` չորս էջ տպող), նաեւ` «աճելու» հնարաւորութիւն, այսինքն անոր վրայ կարելի էր աւելցնել չորրորդ կամ աւելի միաւորներ:
Քանի մը ամիսներու վրայ երկարող այս գործընթացը ի վերջոյ կը հասնի իր լրումին. «Ազդակ» կ՛օժտուի համակարգիչներով ու արդիական մամուլով: Կ՛որդեգրուին համակարգչային ու օֆսեթ տպագրական դրութիւնները:
Համակարգիչներու վրայ աշխատանքի կոչուած աշխատակազմը կը բաղկանար պատանութիւնը նոր ետին ձգած երիտասարդներէ: Թէեւ անոնք ծանօթ էին համակարգիչ կոչուած հրաշալիքին, սակայն թերթի աշխատանքը ունի իր իւրայատկութիւնները, որոնք կը կոչ-ւին արագութիւն, էջադրումի մանրամասնութիւններ, բայց մանաւանդ… նուիրում եւ յանձնառութիւն:
1994-ի կէսերուն կը կատարուի էջերու թիւի յաւելումը` ութէն տասի բարձրացումը:
Այդ հանգրուանէն ետք «Ազդակ» բարգաւաճման եւ բարենորոգութեան ճամբուն վրայ որոշ զարգացումներ կ՛ապրի: Արդարեւ, 25 նոյեմբեր 2005-ին «Ազդակ» բացումը կը կատարէ իր վերանորոգուած խմբագրատան, որ կը հաստատուի ամբողջական յարկի մը վրայ, ուր կ՛ամփոփուին իր ցերեկային ու գիշերային խմբագրատուները եւ վարչական բոլոր բաժանմունքները: Այս վերակառուցումը կ՛իրականանայ շնորհիւ Սարգիս եւ Ժիւլի Պուտաքեան ամոլին կատարած նուիրատուութեան:
21 նոյեմբեր 2009-ին «Ազդակ» բացումը կը կատարէ իր «Փիւնիկ» սրահին, որուն կառուցումը կ՛իրականանայ Մարդկային պաշարներու «Փիւնիկ» հիմնադրամի հովանաւորութեամբ եւ անոր նախագահ Գաբրիէլ Չեմպերճեանի տնօրինութեամբ:
Սրահը լիբանանահայ իմաստով ունեցաւ իր ուրոյն դերակատարութիւնը` տարբեր ձեռնարկներու ու ցուցահանդէսներու կայացման իմաստով: Անիկա ձեւով մը համախմբման վայր հանդիսացաւ եւ լայն կարելիութիւններ ընձեռեց լիբանանահայութեան: «Փիւնիկ» սրահին մէջ կազմակերպուեցաւ նաեւ «Ազդակ»ի մամլոյ լսարանները եւ այլ նախաձեռնութիւններ, հանդիսութիւններ եւ ձեռնարկներ:
2011-ի կէսերուն Երջօ Սամուէլեանի նախաձեռնութեամբ եւ «Եռագոյն ֆոնտ»-ի նուիրատուութեամբ «Ազդակ»-ի տպագրական գործիքները հիմնովին վերանորոգելու ծրագիր կը մշակուի եւ կ՛իրականանայ, ինչ որ սփիւռքահայ յառաջատար թերթին կ՛ընձեռէ գունաւոր էջերով լոյս տեսնելու հնարաւորութիւն: Նախկին տպագրական մեքենային կողքին կ՛աւելնայ նոր մը` Goss Universal մակնիշով:
Մամուլի աշխատանքներուն մեծապէս հաւատացող եւ անոր յարատեւութեան սատարելու մնայուն պատրաստակամութիւն ցուցաբերող Երջօ Սամուէլեան այս նուիրատուութեամբ անգամ մը եւս փաստեց, որ հակառակ արհեստագիտական դարուն բերած բոլոր նորութիւններուն` տպագիրի մամուլի զարգացումն ու բարեզարդումը կարեւոր երեւոյթ է: Մամուլի աշխատանքին նուիրուածներուն բաւական մեծ զօրակցութիւն եւ խթան է այս նուիրատուութիւնը:
Նոր կազմածներով եւ հիմնական նորոգութիւններով, «Ազդակ»-ի տպագիր, աւանդական տարբերակին կ՛ապահովուի յաւելեալ գեղատիպութիւն:
Թէեւ նախորդ տարիներուն յատուկ առիթներով թերթը գունաւոր հրատարակելու նախաձեռնութիւններ կատարուած են, սակայն անոնք կ՛իրականանային «Ազդակ»-ի տպարանէն դուրս. այսպիսով «Ազդակ» ունեցաւ իր անձնական մեքենան, որ աւելի լայն ու բազմազան կարելիութիւններու դուռ կը բանայ օրաթերթին դիմաց` քայլ պահելու արդիականութեան հետ եւ իբրեւ աւելի «բուրումնաւէտ» հաց ներկայանալու իր ընթերցողներուն:
Ի՛նչ ալ ըլլան պարագաները, հայ մամուլին դերակատարութեան վրայ դաշնակցական մամուլը կ՛աւելցնէ նախանձախնդրութեան ու նուիրումի բաժին մը. նուիրում` ասպարէզին, նախանձախնդրութիւն` լաւագոյնը տալու, գաղափարական ուղղութիւն պահպանելու եւ զայն նոր հանգրուաններ առաջնորդելու` առանց անտեսելու մայրենիին անաղարտ պահպանման ու զարգացման նախանձախըն-դրութիւնը:
Այս պատասխանատուութեամբ «Ազդակ» կը շարունակէ իր երթը` գիտակից իր առաքելութեան, հաւատարիմ նախնիներու ուղիին եւ հետամուտ նորանոր նուաճումներու: