ՆՈՐ ԳԵՏԱՇԷՆ. ՆՈՐ ԿԵԱՆՔ, ՆՈՐ ՅՈՅՍ. ԻՐԵՆՑ ՏՆԵՐԻՑ ՔՇՈՒԱԾ ԳԵՏԱՇԷՆՑԻՆԵՐԸ ՇԵՆԱՑՆՈՒՄ ԵՆ ՀԻՆ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵՐԸ

Մինչ 1991 թ. բռնի տեղահանումը Գետաշէնը ունէր հինգ հազար բնակչութիւն: Տուն ու տեղը կորցրած 1700 ընտանիքներից հազարը հաստատուեցին Հայաստանում կամ Արցախում, միւսները` Ռուսաստանում, այլ երկրներում: Ալեքսանդր Նազարեանը պատերազմի ընթացքում կորցրել է հօրն ու եղբօրը: Միւս եղբօր, մի քանի այլ գետաշէնցիների ու շահումեանցիների հետ նա այսօր նոր տուն է կառուցել ու այգի գցել Նոր Գետաշէնում:

«Առաջին բնակիչներից մէկը ես եմ եղել:

1999-ին մի քանի բնակիչներով եկանք, հաւանեցինք այս ձորակը, որը նման է մեր Գետաշէնին: Առաջինը կառուցեցինք իմ բնակարանը, սկսեցինք կառուցել Նոր Գետաշէնը, իսկ 2000 թուականից սկսուեց վերաբնակեցումը: Այստեղ հիմնականում բնակւում են գետաշէնցիներ, շահումեանցիներ, մի քանի ընտանիքներ կան Հայաստանից` աղէտի գօտուց», ասում է գիւղապետ Նազարեանը:

1991 թ. ապրիլի 30-ին Գանձակում տեղակայուած խորհրդային չորրորդ բանակի 23-րդ գունդի ծանր զրահամեքենաները եւ Ազրպէյճանի ոստիկանական ու զինուած ջոկատները մտնում են Գետաշէն: Ինչպէս Գետաշէնի, այնպէս էլ հիւսիսային Արցախի հայ բնակչութեան տեղահանումը կատարուել է պետական մակարդակով` Կրեմլի գիտութեամբ: Անձնագրային ստուգման պատրուակով տեղահանւում են հայկական տասնեակ գիւղերի մի քանի հազար բնակիչներ, շուրջ 100 մարդ սպաննւում է:

Նոր Գետաշէնը Թարթառ գետի ափին է` Դադիվանքից Քարվաճառ (Քելբաջար) տանող ճանապարհին: Տասը-տասներկու տարի առաջ անցնում էիր այս ճանապարհով ու չէիր հանդիպում մանուկների: Այսօր գիւղի դպրոցն արդէն ունի երեսունութ աշակերտ: Առաջիկայ մի քանի տարիներին աշակերտների թուաքանակը հաւանաբար կ՛աւելանայ:

Նոր Գետաշէնում եւ Քարվաճառի շրջանում ընդհանրապէս բնակչութեան 70 տոկոսը մինչեւ 35 տարեկան են: Քարվաճառի շրջանի աշխատակազմի ղեկավար Պեոտր Յակոբեանն ասում է, որ շրջանը վերաբնակեցման գօտի է եւ Արցախի կառավարութիւնը այդ նպատակով բաւականին միջոցներ է ծախսում:

«Շրջանը այս 12-13 տարիներին կայացել է, հիմքը դրուել է իր համապատասխան կառոյցներով: Կառավարութիւնը ձգտում է, որ վերաբնակիչներ գան: Այդ նպատակով համապատասխան միջոցներ է յատկացնում, օրինակ` տեղափոխման վարձն է տալիս, բնակելի տներ է յատկացնում, անասնավարկ է տալիս, կարեւոր է, որ դրա հետ մէկտեղ արտօնութիւններ կան: Փաստացի, բնակչութիւնը հարկ չի վճարում: Ծախսուած ելեկտրական հոսանքի դիմաց չնչին փոխհատուցում է տրամադրում 1200 դրամ», ասում է Յակոբեանը:

Բացի այդ, սփիւռքեան տարբեր կառոյցներ ու անհատներ նուիրատուութիւններ են կատարում: Այսպէս, Լիբանանի «Արցախ» ֆոնտը ունի «Նոր կեանք, նոր յոյս» ծրագիրը, որի նպատակն է ամէն ընտանիքին, որտեղ ծնւում է երրորդ երեխան, տրամադրել մէկ կթու կով: Լիբանանի հայ դպրոցականների հանգանակած գումարներով գոյք է գնուել եւ տրամադրուել Նոր Գետաշէնի դպրոցին: Այս կողմերում Հայ օգնութեան միութիւնը մի քանի մանկապարտէզ է հիմնել: Մի շարք անհատ սփիւռքահայեր դպրոցներին համակարգիչներ, գոյք կամ այլ անհրաժեշտ իրեր են նուիրել:

Նոր Գետաշէնում հիմնականում երիտասարդ ընտանիքներ են: Այս տարածքներում եղել եմ բազմաթիւ անգամներ, ոտքով անցել տասնեակ բնակավայրեր, զրուցել յուսահատ կամ լաւատես վերաբնակիչների հետ: Այս անգամ ինձ հանդիպած մարդիկ, իմ տեսած երեխաները աւելի լաւ ու աւելի տաք էին հագնուած: Անկասկած, այս մարդիկ արժանի են աւելիին: Արժանի են աւելի լուրջ ուշադրութեան, օգնութեան ու խնամքի Արցախի, Հայաստանի եւ սփիւռքի կողմից: Նոր Գետաշէնի դպրոցի տնօրէն Դաւիթ Գէորգեանին ուրախացնում է աշակերտների թուաքանակի աճը:

«Դպրոցը հիմնադրուել է 1999 թ., այն ժամանակ դեռ եղել է տնակային պայմաններում: 2005-ին Սպահանի հայկական թեմը միջոցներ է յատկացրել, կառուցուել է այս շէնքը: Դպրոցը ունի ութ դասարան, չունենք միայն հինգերորդ եւ վեցերորդ դասարաններ: Խնդիրները շատ են, բայց զգացւում է, որ տարին տարուայ վրայ կան դրական միտումներ: Ունենք հովանաւորներ, օրինակ` Նորմա Միլլերը դպրոցին յատկացրել է հեռուստացոյց, ունենք բնագիտութեան տարրալուծարանային սարքաւորումներ, յոյս ունենք, որ կը ստանանք քիմիագիտութեան տարրալուծարանային սարքաւորումներ: Ունենք համակարգչային սենեակ, ճիշդ է` համակարգիչները ժամանակակից չեն, բայց գոնէ երեխաները կարողանում են տարրական աշխատանքները կատարել», ասում է Գէորգեանը:

Հին Գետաշէնը Մռաւի այն կողմում է, Նոր Գետաշէնը` այս կողմում: Հին Գետաշէնն ապրում է այստեղ՝ Նոր Գետաշէնում, ամէն մի ընտանիքում, ամէն գետաշէնցու հոգում:

Գիւղապետ Ալեքսանդր Նազարեանն ասում է, որ Գետաշէնի կարօտը առնում են այս սիրուն տարածքից, այս բնութիւնից: «Ճիշդ է, մենք կարօտում ենք մեր Գետաշէնին, մեր Շահումեանին, բայց երբ եկանք այստեղ` վերաբնակեցրինք, մենք յուսով ենք, որ մինչեւ մեր կեանքի վերջը այստեղ կ՛ապրենք: Մարդկութեան համար, ժողովրդի համար շատ դժուար է տեղից տեղ փոխադրուելը, բռնագաղթուել, նորից վերաբնակեցուել, շատ դժուար է: Մենք կարօտում ենք մեր տարածքներին, մեր Գետաշէնին, բայց պէտք է մնանք այստեղ, ապրենք այստեղ մինչեւ մեր կեանքի վերջը, շէնացնենք մեր հին հայկական տարածքները», ասում է Նազարեանը:

Տարիներ առաջ հիւսիսային Արցախի հայ բնակչութեան տեղահանութեան մասին յօդուած էի պատրաստում: Մի կին ասում էր, որ Գետաշէնում թողել է պտղատու այգին, միւսը չէր մոռանում, որ թողել է կուրծքը լի կթու կովը, երրորդը` լուացքի պարանին երեխայի կիսաչոր շորերը, վառարանին` եռացող թէյամանը:

«Մեր հին տունը հիմա չկայ: Ազրպէյճանցիները մեր տունը վառել են: Բայց հին Գետաշէնում վերաբնակիչներ կան, վերաբնակեցուած է: Մեր տեղեկութիւններով` իմ պապական տունը պայթեցրել են: Հիմա չկայ», ասում է Նազարեանը:

Այստեղ` Քարվաճառում եւ Նոր Շահումեանի շրջանի գիւղերում հաստատուած գետաշէնցիներն ու շահումեանցիները, կարաչինարցիներն ու էրքեջցիները նոր տներ են կառուցում, ընտանիքներ կազմում, խաղողի այգիներ գցում: Քարվաճառում եւ շրջանի գիւղերում ամէն մի բնակիչ ի’ր պատմութիւնն ունի: Մի մասը փախստական է, տունն ու տեղը կորցրել է Մռաւի այն կողմում: Մի մասին այստեղ է բերել կարիքն ու նոր կեանք գտնելու հաւատը: Մի մասին` բնութեան ուժն ու աշխարհից հեռու լինելը: Բայց այսօր նրանց միաւորում է մէկ գաղափար. ապրել այս տարածքներում ու շէնացնել հայկական այս հողը:

ԹԱԹՈՒԼ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

Յատուկ «Ազդակ»ի համար

Նոր Գետաշէն, Արցախ