Ատանայից Լառնաքա

ՄԱՐԻ ՌՈԶ ԱՊՈՒՍԷՖԵԱՆ

Ինչպէս արդէն ասուեց, մէկ տարի յետոյ Ատանայի կոտորածի հոգսն է ծանրանում բոլորի վրայ` մոռացութեան մատնելով մատուռի հարցը:  Միայն 1910-ի փետրուարին, երբ արդէն աղէտեալների զգալի մասը վերադարձել էր իր երկիր, իսկ մնացածները` հնարաւորին չափ կեցութիւն հայթայթել, կրկին բարձրացւում է մատուռի շինութեան հարցը, բայց այս անգամ` արդէն աւելի սկզբունքային որոշումով:  Տեղի հայութեան նպատակը դառնում է Կիլիկիոյ զոհերի յիշատակին նուիրել այդ մատուռը` որպէս կենդանի վկան այդ կոտորածի տառապանքը ապրածների:  Հանգանակութիւններ են արւում նոյնիսկ այդ կոտորածը ապրած Կիլիկիոյ տարբեր քաղաքներում, Կիպրոսի տարբեր շրջաններում, Եգիպտոսում, Պոլսում, Ամերիկայում եւ ստացուած գումարով կառոյցն աւարտում է 1913 թ. մարտին:

Մատուռի վրայ փորագրւում է հետեւեալ արձանագրութիւնը. «Կառուցաւ մատուռս իբր յուշարձան նահատակացն Կիլիկիոյ, հովանաւորութեամբ թաղական Խորհրդոյ Նիկոսիոյ, անձնուէր ջանիւք տիար Յ. Յովսէփեանի եւ արդեամբ Կիլիկիոյ հայ ժողովուրդին եւ կիպրաբնակ հայ համայնքին»,  եւ վերջում շինութեան տարեթիւը` 1913թ. ապրիլ 1:

Այսպէս, այս յարգարժան անձինք ինքնամղումով, առանց պետական հովանաւորութեան, առանց հարուստ կազմակերպութիւնների գոյութեան, հայութեան ամենացաւոտ ու խեղճ տարիներին, օտար երկրում օր ու գիշեր սրտացաւ աշխատանքով, ամէն կողմից փոքրաթիւ հանգանակութիւններով, այդ նպաստները ծայրայեղ ժուժկալութեամբ ու ազնուութեամբ օգտագործելով` փրկել, խնամել, հոգածութեամբ են շրջապատել Ատանայի ահաւոր կոտորածը տեսած ու գլխապատառ փրկուած հազարաւորներին:

Այդ մարդկանց անուններն են այսօր, որ կարդում ենք իւրաքանչիւր խնդրագրի կամ հաշուետուութեան տակ ու իրապէս խոնարհւում նրանց տարած աշխատանքի առջեւ, որոնց շնորհիւ օտար երկրում, առանց պետական օգնութեան, առանց մեծ կազմակերպութեան ու առաջնորդի, առանց խտրականութեան, ինքնակամ, սրտացաւ աշխատանքով օգնել, փրկել են կոտորածից փախած Լառնաքայի ու Կիպրոսի միւս քաղաքների մէջ տարածուած իրենց հայրենակիցներին, որոնք այսօրուայ հայ գաղութի ստեղծման մասն են կազմել, ձեւաւորել ու հայ են պահել այն:

Չկան հիմա այդ մարդիկ, բայց կան գաղութի պատմութիւն կրողների շառաւիղները, կան այդ երկրի մասնատուածութիւնը նոյն թուրքի ձեռքով կրկնակի անգամ իրենց մաշկի վրայ զգացած, ամէն դժուարութիւն յաղթահարած, բայց արդէն կազմաւորուած, բարեկեցիկ կեանքով ապրող Կիպրոսի տարածքով ցրուած եւ դեռ օրէօր բազմացող գաղութը:

Կայ Վարուժան արքեպիսկոպոսի այս նամակների խնամքով հաւաքագրուած արժէքաւոր գիրքը, նրա նոյնչափ արժէքաւոր ներդրումը գաղութի պատմութիւնը մոռացութեան մամուռով չծածկելու ճիգը:

Կայ Լառնաքայի` Կիլիկիոյ կոտորածին զոհ դարձաց հայերի յիշատակին կառուցուած մատուռը, որը ոչ թէ հեռաւոր նուիրումով է ստեղծուած, այլ իւրաքանչիւր քարում ափ նետուած խոշտանգուած հայերի դատի իրաւունքն ու մազապուրծ փախչողների հայեացքն ու շունչն է դրոշմուած:

Երբ ոտք դնէք Լառնաքա, ոչ միայն յիշէք այս ամէնի մասին, այլ մտածէք, թէ ինչպէ՛ս պատմութեան մէջ կոտորուողի եւ կորցնողի մեր դերը փոխենք հակառակով:

Մինչ ես մտածում էի այս բառերի միջուկը ողջ խորութեամբ փոխանցել ձեզ, նոր դէպքերը եկան հաստատելու, որ դեռ չենք կարող հակառակն անել, դեռ մեր ճակատագիրը նոյն յորձանքի մէջ ընկած պտտւում է:

Ուստի դէպքերի հրամայականով ԱՏԱՆԱՅԻՑ սկսած իմ պատմութիւնը ստիպուած եմ շաղախելու մեր առջեւ յայտնուած ՍՈՒՐԻԱՀԱՅՈՒԹԵԱՆ այսօրուայ վիճակով եւ բնականաբար անդրադառնալ նաեւ ՀՈՒՆԳԱՐԻՈՅ` ՀԱՅԻ ԴԱՏԻՆ ՀԱՍՑՐԱԾ ԱՆԱՐԳԱՆՔԻՆ:

Ներիր ինձ, սիրելի՛ ընթերցող, որ քո ուշադրութիւնը շեղուելու է, բայց Սուրիոյ մեր հայրենակիցների տագնապալի վիճակի յանկարծակի բռնկումը ինձ ստիպեց գրութեանս մաս դարձնել նաեւ մեր առջեւ ծառացած այդ հարցը:  Բնականաբար չէի կարող իմ մտածումը չարտայայտել, այն էլ` այս յօդուածում, ուր շօշափւում է մեր գաղութների ստեղծման ու տարածման պատմութիւնը:

Որքան էլ խառն էր Միջին Արեւելքի քաղաքական իրավիճակը, ոչ մէկս չենք ուզում հաւատալ, որ այսքան արագ, պայթուցիկ պատերազմի կը վերածուէր այն: Եւ հիմա ոչ միայն կանգնած ենք արաբական աշխարհում իր կշիռը ունեցող մի երկրի` Սուրիոյ մասնատման ու կործանման, այլ այդ երկրում ապաստանած մեր ամենահին հայ գաղութի ոչնչացման անընդունելի, դժուարին փաստի առաջ:

Սուրիոյ ժողովրդի հետ միասին հազարաւոր հայերի կեանք է պատերազմի արհաւիրքին մատնուած, նրանց ներկան ու ապագան է հարցականի տակ դրուած:  Աննկարագրելի զոհողութիւնների գնով ստեղծուած հայ հարիւրաւոր հաստատութիւններ` կրթական կենտրոններից, եկեղեցիներից, կուսակցական եւ մարզական, հայապահպանման ու օգնութեան տասնեակ կենտրոններ ու հաստատութիւններ են այս ամէնի հետ վտանգուած:  Մի ողջ երկրի գոյութիւն է հարցականի տակ դրուած եւ ցաւօք սրտի, դրա կենտրոնում մեզ համար կրկին հայի լինելիութիւնն է վտանգուած:

Յիշեցնելու կարիք կա՞յ արդեօք, որ բազում դժուարութիւններ յաղթահարած այս գաղութը, որը սփիւռքի հայապահպանման աւիւն ներարկող կարեւորագոյն երակներից է եղել միշտ, այսօր ինքը կանգնած է լինել-չլինելու վտանգի առաջ:  Ո՞ւր է ցրուելու հազարաւոր ժողովուրդ, առանց ծանր զոհերի պիտի կարողանա՞յ դիմադրել պատերազմի հարուածներին:

Պիտի կարողանա՞յ պէյրութահայութեան պէս երկար ու ձիգ տարիներ տոկալ ու առողջ դուրս գալ պատերազմի ցնցումից:  Չէ՞ որ այս մէկը աւելի հզօր երկրների ու նոր ծրագրի արգասիք է:

Այս համեստ գաղութի ստեղծման պատմութիւնը մինչեւ իսկ հայութեան մեծ մասին է անծանօթ, եւ մի՞թէ ցիր ու ցան լինելով, մեզ չվերաբերող պատերազմում զոհեր տալով աւարտուելու է այս հիասքանչ ու տոկուն գաղութի պատմութիւնը, ինչպէս մեր գաղութներից շա՜տ շատերին պատահեց:

Չէ՞ որ հայութեան համար հերթական պարզ ապրելավայր չի եղել Սուրիոյ տարածքը, այլ` մեր ժողովրդի պատմութեան ամենադժոխային վիճակի ականատեսն ու վկան:  Այս տարածքից են անցել հարիւր հազարաւոր հայ տարագիրներ ու  վերադարձել փոքրաթիւ հրաշքով փրկուածներ:

Այս հողի վրայ է դրոշմուած մեր ջարդի հետքերը, նրա անապատները ողողուած են մեր ժողովրդի ոսկորներով, քարայրները դեռ պահում են մեր այրուած մանուկների, կանանց ու ծերերի մոխրացած ճիչերը:  Այս գաղութի անխոնջ աշխատանքով Տէր Զօրը, Մարկատէն, Ռագգան, այնտեղ կառուցուած մատուռները, մեր կրած Ցեղասպանութեան կենդանի յիշեցում-թանգարան են դարձել:

Ինչպէ՞ս ենք փրկելու այս ամէնը. . .

Թէեւ մեր ճակատագիրը նոյնն է մնացել, բայց աշխարհն այլեւս 103 տարի առաջուանը չէ, որ թաղական փոքրաթիւ անդամներով եւ յանձնախմբերով կարենանք մի ամբողջ հաստատուն գաղութի հայութիւն ու հիմնուած բազմաթիւ հաստատութիւններ փրկել:

Այսօր ուրախ ենք, որ պետութիւն ունենք եւ կարծես թէ ցանկութիւն ծնուեց պետական հիմունքով տէր կանգնել սուրիահայութեան, բայց մինչեւ օրս մեր կառավարութիւնը, փոխանակ հեշտացնելու, հնարաւորութիւններ ստեղծելու` պատսպարելու համար պատերազմում վտանգուած իր ժողովրդի այդ հատուածին, ծրագիր մշակելու նրանց հետագայ կեցութեան համար, օրէօր նոր դժուարութիւններ է ստեղծում, իր անորոշ դիրքաւորումով շփոթութեան մատնում ամէնքին:  Իսկ հայրենի ժողովուրդը իր սովորութեան համաձայն, սկսել է իր դժկամութիւնն արտայայտել` մտածելով, որ երկրի սահմանափակ, կամ աւելի ճիշտ` գոյութիւն չունեցող աշխատանքի հնարաւորութիւններն են խլուելու իր ձեռքից:  Որքան է յիշեցնում այս պահը նախկինում` 46-47թթ ներգաղթի ժամանակուայ տրամադրութեանը, եւ նոյնիսկ մինչեւ օրս նաեւ արցախցիների հանդէպ նրանց վերաբերմունքին:

Ասե՞լ նրանց, որ Սուրիոյ հայութիւնը այնքան աշխատասէր է, որ ինքը է՛լ աւելի կը զարգացնի իր ձգտած հայրենի երկիրը:  Նա միշտ իր ապրուստը հոգացել է օտար երկրների ամենածանր վիճակներում անգամ, երբեք չի շփացել պատրաստի նպաստներով եւ ո’ր երկրում էլ եղել է, իր ներկայութեամբ ոչ թէ ծանրաբեռնել, այլ թեթեւացրել է այդ երկրի բեռը, օգտակար եղել տուեալ երկրին:

Յիշեցնե՞լ նրանց Լառնաքայի օրինակը, թէ ինչպէ՛ս այդ անսահման փոքրաթիւ գաղութը իր ամենածանր, աղքատ օրերին տէր կանգնեց Ատանայի կոտորածից փախած իր հազարաւոր հայրենակիցներին:

Յիշեցնե՞լ մեր կառավարութեան, որ սուրիահայ գաղութը սովորական գաղութ չէ, այլ` յետեղեռնեայ արեւմտահայութեան բազկերակը, եւ առիթն է, որ մեր ղեկավարութիւնը ապացուցի իր վերաբերմունքը հայրենի հոգածութեան կարօտ արեւմտահայութեան հանդէպ:

Սակայն, ինչպէս միշտ, այս անգամ էլ չարաբաստիկ, բայց հայութեան համար կարեւոր մէկ այլ միջադէպով սուրիահայութեան հարցը ստուերում մնաց, թէեւ համայն հայութեան օգնութիւնը շարունակւում է:

Այս նոյն օրերին բացայայտուեց մեր կառավարութեան անճարակ, անփոյթ վերաբերմունքը, անտարբերութիւնը իր իսկ երկրի զինուորական սպայի յետմահու իրաւունքները պաշտպանելու գործում:

2004 թ. հայ սպայ Գուրգէն Մարգարեանի խաղաղ պայմաններում կացնահարուելը ազերի ոճրագործի ձեռքով նոյնքան ցնցեց աշխարհը, որքան` այսօր այդ նոյն ոճրագործի անպարտ արձակումը:

Որպէս ժողովուրդ միշտ զգացումներով առաջնորդուելով` երբեք խոր վերլուծում ու գնահատանք չենք տուել ու տալիս մեր արած գործերին, մեր ղեկավարութեան տուած որոշումներին` ներքին եւ յատկապէս արտաքին քաղաքականութեան մէջ:  Եւ այսօր նրանց թերացման պատճառով կանգնել ենք մի ամօթալի փաստի առաջ, որ 21-րդ դարում, անկախ պետութիւն ու իբր թէ օրէնսդրական մարմին ունենալով` չենք կարողանում պաշտպանուել, չենք կարողանում տէր կանգնել, արդարադատութեան ենթարկել մեր երկրի քաղաքացիների կամ զինուորականների կեանքն ու իրաւունքը խլողներին:

Ութ տարի շարունակ ո՞ւր էին համապատասխան օրէնսդիր մարմինների ներկայացուցիչները, որ թոյլ տուեցին վաճառել հայի իրաւունքը:  Թէ՞ նրանք զբաղուած են միայն իրենց ունեցուածքների պաշտպանութեամբ:

Այս օրերին, երբ երկրների յոյժ գաղտնի գործողութիւններն անգամ  շրջանառւում են այնպիսի արագութեամբ, որ իւրաքանչիւր ամենաթաքուն գործարք նոյն վայրկեանին երկրագնդի լուր է դառնում, կամ աւելի ճիշդ` դրանով շահագրգռուածների սեփականութիւն,  ինչպէ՞ս կարող էր մեր երկրի ղեկավարութիւնը անուշադրութեան մատնել այնպիսի մի պահ, երբ իր երկրի ոչ թէ սովորական քաղաքացուն, այլ իր զինուորական սպային խաղաղ պայմաններում կացնահարած ոճրագործի դատավճռի առուծախն էր կատարւում:  Ինչպէ՞ս չկարողացան  անմիջապէս կանխել ոճրագործին ետ իր երկիր ուղարկելու Հունգարիոյ դատավճիռը:

Մինչ մեր ղեկավարները սթափւում էին իրենց քնկոտ մոլորուածութիւնից, ողջ հայութիւնը ինքնամղումով, միջազգային հանրութեան հետ բողոքի ցոյցերով դատապարտում էր Հունգարիոյ նենգ դատավճռի մարդասպանի իրաւունքները պաշտպանող քայլը:  Եւ զաւեշտալին այն է, որ մեր ղեկավարները բաւարարուեցին միայն այդ համատարած բողոքի ցոյցերով, դա հրամցնելով հանրութեան որպէս երկրի ղեկավարութեան կողմից առնուած քայլի յաղթանակ:

Այս էլ արդէն քանիերորդ անգամ, անհատոյց կորուստներով, բաւարարւում, պարծենում ենք միայն ձեռնունայն յաղթանակներով:

Այս էլ արդէն քանիերորդ անգամ արտաքին գործոց նախարարը հաստատում է իր անկարողութիւնը այդ շատ կարեւոր պաշտօնում` սկսած թուրք-հայկական համաձայնագրից մինչեւ այս վերջին ամօթաբեր հունգարական վճիռը, եւ դեռ շարունակում է մնալ իր պաշտօնում:

Այս զայրացուցիչ ամօթաբեր վիճակը, Ազրպէյճանի եւ նրան գործակցած միւս պետութիւնների այս շնական արարքը, յուսանք, որ արթնացնի ինքնամոլուցքի մէջ մտած մեր ղեկավարներին եւ այս քաղաքական պարտութիւնն  օգտագործի յօգուտ մեր երկրի իրաւունքների ամրապնդման, յօգուտ Արցախի հարցի ճիշդ ու վերջնական լուծման, աշխարհին պարզելով ոչ միայն թուրքի` ի դէմս նոյն Ազրպէյճանի, հայի դէմ ունեցած վայրագութեան մոլուցքը, այլ` հային ոչնչացնելու համար մի ամբողջ երկրի քաղաքական ձգտումի ապացոյցը, որը աշխարհին անթաքոյց պարզեց Ազրպէյճանի կառավարութիւնն ինքը:

Սակայն ամենացաւալին այն է, որ մինչ մենք յոյս ենք յայտնում յօգուտ մեզ օգտագործել մեր այս բացայայտ վնասակար պարտութիւնը, միւս կողմից մեր վարչապետ Տ. Սարգսեանը Թուրքիոյ դեսպանին առաջարկում է դիւանագիտական յարաբերութիւնները վերսկսել եւ` հաւաստիացնում, որ մենք` այսինքն հայերս, «քաղաքական կամքը դրսեւորել ենք» (իր խօսքերն են), առանց նախապայմանների դիւանագիտական յարաբերութիւնները հաստատելու»: («Ասպարէզ», 11սեպտ.):

Մեր վարչապետը գոնէ մարդկային պարզ նրբանկատութիւն ունենար` այս օրերին իր սիրահետութիւնը յետաձգելու, քաջ գիտնալով, որ Թուրքիան է հիմնական դերակատարը` ե՛ւ իր սպայի կացնահարման, ե՛ւ ոճրագործին անպարտ արձակման վճռում:

Շատ բնական է, որ մեր այս կեցուածքով արհամարհւում ենք նոյնիսկ մեր իրաւունքների պաշտպանման դատում:

Այս յօդուածս սկսեցի 103 տարի առաջ Լառնաքայի ծովափ նետուած անպաշտպան հայերի ջախջախուած դիակներով, որոնց դատը ոչ մէկը չպաշտպանեց:

Պարզւում է մէկ դար յետոյ էլ, նոյնիսկ սեփական պետութեան հովանու տակ, մենք դարձեալ ի վիճակի չենք պաշտպանելու մեր զոհերին, վայրագաբար սպաննուած հայ անմեղ սպային իրաւունքը արդարադատութեան գերագոյն օրէնքի ատեանին ներկայացնելով:

Իսկ աւելի ցասումնալիցն այն է, որ այդ ոճրագործը իր կացնահարման մէջ հմտացել է Կիպրոսի թուրքական ռազմակայանում, այն նոյն Կիպրոսի, որին հսկում են ՕԹԱՆ-ի զինուորները, այն ՕԹԱՆ-ի, որն ուզում է Արցախի յօշոտման ժամանակ մեր իրաւունքները «պաշտպանել»:

Սիրելի՛ ընթերցող, մտքովս անգամ չէր անցնում, որ յօդուածս աւարտելու եմ այս վերջաբանով, որ մեր մի փոքրիկ գաղութի ցաւոտ, պատմութիւն կապուելու էր մեր ժողովրդի կեանքում դեռ շարունակուող ցաւոտ արդարութեան կարօտ այլ իրադարձութիւնների հետ:

Սակայն այսօր ամենահրատապ հարցը պատերազմի արհաւիրքի մէջ ապրող մեր սուրիահայ հայրենակիցներն են, եւ մենք պարտաւոր ենք մեր հաւաքական զօրակցութեամբ օգնել, թեթեւացնել նրանց այդ ծանր վիճակը:

 

12 սեպտեմբեր 2012

 

(Շար. 2 եւ վերջ)